Італія

З Вікіпедыя.

герб	сцяг
Repubblica Italiana Італьянская Рэспубліка

дэвіз: '
геаграфічнае месцазнаходжанне

дата ўтварэння
дзяржаўная мова:	Італьянская
сталіца:	Рым
прадстаўнік дзяржавы:
кіраўнік дзяржавы:
плошча:	301,318 км²
насельніцтва:	58,751,711 2006
шчыльнасць насельніцтва:	192.8 жых./км²
грашовая адзінка:	Еўра
часавы пояс:
гімн:	"Il Canto degli Italiani"
нумарныя знакі аўтамабіляў:
дамен у Інтэрнеце:	.it
міжнародны тэлефонны код:	+39
карта

ІТАЛІЯ - краіна ў Паўднёвай Еўропе. Знаходзіцца на Апенінскім паўвостраве. Афіцыйная назва — Італьянская Рэспубліка.

[правіць] Тэрыторыя

Італія працягваецца з паўночных Альпаў, амаль да ўзбрэжжа Паўночнай Афрыцы, ствараючы, такім чынам лінію, даўжынёй 1100 км. Італію акружаюць Лігурыйскае і Тырэнскае мора на захадзе, Іанічнае мора на поўдні і Адрыятычнае мора на ўсходзе. У нацыянальную тэрыторыю Італіі ўваходзяць два вялікіх вострава, гэта Сардынія і Сыцылія, а таксама і мноства маленькіх востраваў, такіх як Капры, Іхія, Эльба; Ліпарскія востравы, паўночней Сыцыліі; востравы Пэнтэлерыя, Ліноза, Ламп’ёнэ і Лампедуза, паміж Сыцыліяй і Афрыкай. Па пагадненню з Югаславіяй 1954-1971 гг., у склад Італіі ўвайшоў Тріэст з вобласцю Істрыя. На тэрыторыі самой Італіі існуюць два невялікіх незалежных анклава – Ватыкан і Рэспубліка Сан-Марына. Італія мяжуе на захадзе з Францыяй, на поўначы з Швейцарыяй і Аўстрыяй, на ўсходзе са Славеніяй. Сталіца Італіі ёсць Рым.

[правіць] Гісторыя

асн. артыкул Гісторыя Італіі

Джузэппэ Гарыбальды, адзiн са стваральнiкаў сучаснай Iталii

Мадэрная Італія ўтварылася ў 1861 г., пад кіраўніцтвам караля Сардыніі Віктора Эмануіла ІІ. Дагэтуль, Італія складалася з шматлікіх і незалежных дзяржаваў, чый сепаратызм і моц адлюстраваліся ў тэрытарыяльным падзеле Італіі на 20 рэгіёнаў. Восем з іх знаходзяцца ў Паўночнай Італіі: Эмілія-Романья, Фрыўлі-Венецья Джулія, Лігурыя, Ламбардыя, П’емонт, Трэнціна Альто-Адзіджэ, Валле д’Аоста і Вэнето. Шэсць знаходзіцца ў Цэнтральнай частке краіны: Абруцці, Латыўм, Мархе, Молізе, Тасканія і Умбрыя. Паўднёвая Італія складаецца з чатырох: Апулія, Базіліката, Калабрыя і Кампанія. Астатніх два рэгіёны, гэта востравы Сыцылія і Сардынія. Італія знаходзіцца на сусветнай гістарычнай арэне з часоў Рымскай Імперыі і сучасная Італія з’яўляецца індустрыяльна развітай краінай, адным з лідэраў Еўрапейскага Звязу.

[правіць] Край

Італія тапаграфічна падзяляецца на тры часткі – мацерыковая, паўвостраўная і востраўная.

Мацерыковая Італія знаходзіцца на поўначы краіны, дзе пераважаюць Альпійскія горы, а паўднёвай мяжой служыць Італьянская Паўночная раўніна, Савона, на ўзбрэжжы Лігурыі і недалёк ад Трыеста на ўсходзе. Найвышэйшым пікам заходніх Альпаў з’яўляецца гара Гран Парадізо, вышыня якой 4061 м., знаходзіцца паўднёвей Аосты; Монт Блан, найвышэйшы пік Еўропы, знаходзіцца на мяжы з Францыяй; Маттэргорн, на мяжы з Швейцарыяй; і Монтэ Роза, самая высокая кропка Італіі. Цэнтральныя Альпы знаходзяцца паміж Простым Праходам на Праходам Рэзія на ўсходзе. Італьянскія ўсходнія Альпы знаходзяцца паміж Отзтал і Карнік Альпамі на мяжы з Аўстрыяй. Найвышэйшым пікам сярод даламітаў тут з’яўляецца гара Мармолада вышынёй 3342 м. Таксама існуюць Юліанскія Альпы на мяжы з Славеніяй.
Паўвостраўная Італія адмяжоўваецца на поўначы Італьянскай Паўночнай раўнінай і Лігурыйскімі Альпамі і пачынаецца Аппенінскімі горамі ў Савоне. Аппеніны праходзяць праз увесь паўвостраў і найвышэйшай кропкай тут з’яўляецца гара Абруцці. На поўдні Італіі, недалёка ад Неаполя знаходзіцца дзейніючы вулкан Везувій і адзін супервулкан.
Востраўная Італія складаецца з Сыцыліі і Сардыніі і шматлікіх невялічкіх востраваў каля іх. Сардынія займае плошчу 23812 км²., і вышэйшай кропкай тут з’яўляецца гара Этна (3262 м.).

[правіць] Клімат

Акрама Альпаў, дзе пануе горны клімат які вар’іруецца ў залежнасці ад вышыні, у Італіі кантынентальны клімат на поўначы і Міжземнаморскі клімат на поўдні. Летняя тэмпература складае ў сярэднім 24 С° (75 F) у жніўні, а зімняя тэмпература складае 1 С° у Болцано на поўначы, 7 С° у Рыме і 12 С° у Палерма ды Сыцыліі. Найбольшая амплітуда тэмператур на поўначы, дзе кантынентальны клімат, і найменьшая на поўдні, дзе клімат Міжземнаморскі. Вільготнасць складае 1,067 мм. ва Удінэ і 356 мм. У Катаніі, Сыцылія.

[правіць] Рэкі

Найбольш працяглым водным шляхам у Італіі з’яўляецца рака По, даўжынёй 652 км., якая знаходзіцца на Паўночна-Італьянскай раўніны і ўпадае ў Адрыятычнае мора 56 км. паўднёвей Венеціі. Рака Адыджэ, другая па даўжыні складае 410 км., і ўпадае ў Адрыятычнае мора паўночней ракі По. Рака Тыбр складае даўжынёй 405 км., пачнаецца ў Таскано-Эміліянскіх Апенінах, працякае праз Рым і Остыю і ўпадае ў Тырэнскае мора. Наступнай ракой з’яўляецца р. Арно, якая мае даўжыню 241 км., пачынаецца ў Тасканіі і праходзіць месты Фларэнцыю і Пізу да ўпадзення ў Лігурыйскае мора. Найвялікшыя азёры знаходзяцца ў Альпах і перад Альпамі і маюць лядніковае паходжанне. Самае вялікае возера – Гарда, займае 370 км кв., наступныя па велізне гэта возеры Маджорно і Комо. Самае вялікае возера непасрэдна на паўвостраве, гэта возера Трансімэа (возера Перуджыі) і возера Больсэна, якое знаходзіцца ў вулканічным кратэры.

[правіць] Глебы

Найбольш урадлівымі для сельскай гаспадаркі глебамі з’яўляецца землі Паўночна-Італьянскай раўніны і берагі невялічкіх рэкаў на паўвостраве. Добрыя для лясоў і пашы карычневыя глебы, якія ў асноўным канцэнтруюцца на лясах ва Аппенінах.

[правіць] Людзі

Дыялекты i iншыя мовы ў Iталii

Італьянцы этнічна не гамагенны, што было выклікана працяглай гісторыі падзеленасці і міграцыі, і мноства псіхічных тыпаў прэзентуе папуляцыю. Мноства людзей размаўляе не на літаратурнай італьянскай мове, а на дыялектах альбо неітальянскіх мовах. Гэтыя дыялекты і мовы залежаць ад рэгіёна і найбольш абасобленнай раманскай мовай з’яўляецца мова Сардыніі, якая бліжэй за ўсіх да лацінскай мовы і на якой размаўляе 1.2 мільёна жыхароў Сардыніі. Фрыўльская, альбо Рэта-Раманская мова, на якой размаўляе 520.000 чалавек ў паўночна-заходнім рэгіёне Фрыўліі; Ладіна, Рэта-Раманская мова, на якой размаўляюць у гарах Трэнціна Альта-Адзіджэ. Цалкам неітальянскай группай з’яўляюцца 260.000 германа-італьянцаў, якія жывуць у Трэнціна Альто Адзіджэ (былы аўстрыйскі Паўднёвы Тыроль) і размаўляюць на паўднёва-нямецкім дыялекце Аўстрыі ды Баварыі. Таксама італьянскія славяне, колькасьцю 53.000 чалавек, якія жывуць у рэгіёне Фрыўліі і Венецыі-Джуліі. Ізаляванымі групамі з’яўляюцца грэцкія камунны, якія пражываюць часткова ў Апуліі, часткова ў Калабрыі (на поўдні краіны); албанскія калоніі ў Сыцыліі і Калабрыі ; серба-харваты ў Молізе; і франкамоўныя группы ў Аосце, на поўначы краіны.

[правіць] Рэлігія

Амаль 90% італьянцаў з’яўляецца Рыма-каталікамі. Каталіцтва было прызнана афіцыйнай рэлігіяй Італіі па Латэранскаму каншахту, паміж Ватыканам і Італіяй 11 лютага 1929 года і гэты легальны статус быў адменены толькі ў 1984 годзе. Пратэстанты жывуць невялікімі абшчынамі і складаюць прыкладна каля 180.000 чалавек, колькасць яўрэяў складае прыкладна 35.000.

[правіць] Дэмаграфія

Рым

Італія — гэта краіна з аднымі з найбольш высокіх паказчыкаў шчыльнасці насельніцтва ў Еўропе. Найбольш высокая шчыльнасць складае 200 чалавек на 1 км². у Паўночна-Італьянскай раўніне, узбярэжжы Лігурыі, паўночнай Таскане. Прырост насельніцтва ў Італіі мае тэндэнцыі да скарачэння. У 1970 г. прырост склаў 4.4%, а ў 1990 — ужо 0.5% Каля ¾ насельніцтва жывуць у местах. Найбольшым местам Італіі з’яўляецца Рым, Мілан, Неапаль і Турын маюць больш чым 1 млн. мяшчанаў. Іншыя вялікія месты гэта Генуя, Палерма, Балонья, Фларэнцыя, Катанія і Венецыя. Эміграцыя моцна паўплывала на італьянскую папуляцыю. З 1861 па 1965 год 26.5 млн. італьянцаў эмігрыравалі, большая частка ў Злучаныя Штаты, Аргентыну і Бразілію і толькі 6 млн. вярнулісь. Пасля Другой Сусветнай вайны, мноства з’язджала на працу ў іншыя еўрапейскія краіны, галоўным чынам у заходнюю Германію і Швейцарыю і толькі 25% вярнулісь. З 80-х гг. эміграцыя спынілась і Італія сама пачала прымаць эмігрантаў, галоўным чынам з Паўночнай Афрыцы, Албаніі і Югаславіі, а пасля краху камуністычных рэжымаў Усходняй Еўропе, пачаўся прыток з краін Усходняй Еўропы.

[правіць] Адукацыя і здароў’е

Італьянская адукацыя вольная і дзеці вучацца з 6 да 14 год. Дзеці паміж 11 і 14 гадамі паступаюць у сярэднюю школу, якая з’яўляецца градуіраванай і могуць скончыць яе ў класічнай навуковай школе, школе трэніроўкі выкладчыкаў, альбо разнастайныя тэхнічныя школы, дзе рыхтуюць студэнтаў для якой-небудзь прафесіі. Толькі невялічкая частка вучняў ідзе вучыцца ў універсітэты. Галоўныя ўніверсітэты Італіі знаходзяцца ў Рыме, Неапалі, Мілане, Балонье, Турыне і Палермо. Італьянская адукацыя здзейсніла вялікі прагрэсс у ХХ ст. У 1930 гг. толькі 20% насельніцтва ведалі грамату. Сёння безграматнасць цалкам зліквідавана на поўначы краіны, але на поўдні адукацыйная сістэма працягвае пакутаваць ад недахопу фінансавання і недахопаў самой сістэмы і не гледзячы на прадпрымаемыя ўрадам крокі, адукацыйная сістэма ўсё яшчэ моцна залежыць ад кожнага асобнага рэгіёна. Сістэма аховы здароў’я ў Італіі платная, але якасць аказваемай медыцынскай дапамогі зноў залежыць ад рэгіёнаў. Мноства шпіталяў трымаюць разнастайныя Каталіцкія Ордэны. Узровень смяротнасці пайшоў уніз пачынаючы з 70-х гг. і зараз ён амаль дасягнуў сярэднееўрапейскага ўзроўня.

[правіць] Узброенныя сiлы

Альпiйскiя жаўнеры падчас баявой апэрацыi

[правіць] Культурныя інстытуты

Акадэміі моцна паўплывалі на інтэлектуальнае жыццё ў Італіі. Адной з найзначнейшых застаёцца Акадэмія дэі Лінцэі, заснаваная ў 1603 годзе ў Рыме. Нацыянальная Акадэмія Святога Лукі па мастацтвам, заснаваная ў ХІV ст. Фларэнтыйская Акадэмія Нацыонале дэлла Круска (1582) навучае псіхалогіі, лексікаграфіі і граматыцы. Нацыянаяльная Акадэмія Святой Чічіліі па музыке, заснавана ў Рыме ў 1566 г.. Галоўным інстытутам па матэматыцы, фізіцы і натуральным навукам, з’яўляецца Нацыянальны Даследчы Камітэт Італіі, заснаваны ў 1923 годзе. Галоўнай бібліятэкай з’яўляецца Нацыянальная Цэнтральная Бібліятэка, заснаваная ў 1747 г. у Фларэнцыі, фонд якой складаецца з 4 млн. кнігаў. Рымская Віктора Імануіла ІІ Нацыянальная Цэнтральная бібліятэка з 2.8 млн. дакументаў і Цэнтральны Дзяржаўны архіў са 120.000 дакументаў. Большасць музеяў і галерэяў мастацтва знаходзіцца ў вялікіх местах. Найбольш знакамітымі з’яўляюцца Палац Піцці, Уфіццы, і Нацыянальны Музей у Фларэнцыі. Таксама знакамітыя Галерэя Баргезе, Вілла Джулія, Капіталійскі Музей, і Нацыянальная Галерэя сучаснага мастацтва ў Рыме; Акадэмія ў Венецыі. “Універсіта Італьяна пер Страньері”, пабудаваны ў 1925 г. у Перуджыі выкладае курсы па гісторыі Італіі, італьянскай культуры і італьянскую мову для іншаземных студэнтаў.

[правіць] Эканоміка

Мадэрная прамысловасць з’явілася ў Італіі на 100 гадоў пазней, чым ва ўсіх частках Заходняй Еўропы і пачалася яна на поўначы краіны, спецыялізуючыся на апроцоўцы срэбра і жалеза, будаўніцтве караблёў, інжынерыі і вырабе сукна. На астатняй частцы Італіі індустрыялізацыя пачалася толькі ў 1950-х гг. Італія працягвае захоўваць вялізную розніцу ў развіцці паміж Поўначчу і Поўднем краіны. У мэтах скарачэння розніцы, урадам Італіі быў створаны Фонд Дапамогі Поўдню, які выконвае праграмы па спецыяльным фінансавым інвестыцыям, з мэтай скарачэння розніцы паміж Поўднем і Поўначчу. Гэтая праграма выконваецца за кошт падаткаплацельшчыкаў Поўначы, што выклікала іх вялізарную незадаволенасць і пашырэнне на Поўначы антыпаўднёвых тэндэнцыяў (гл. артыкул Тероне), і знайшло адбітак у праграме вультраправай партыі Ліга Поўначы (Lega di Nord), якая выступае за адзяленне поўначы ад поўдня і стварэнні на поўначы новай дзяржавы – Паданія.

[правіць] Энэргія

Нафта з’яўляецца галоўным палівам і на 84% яна імпартнае. Каля 80% усёй энэргетыкі вырабляецца на цеплавых электрычных станцыях, рэштэ вырабляецца на гідраэлектрастанцыях. У апошні час, урад Італіі распрацаваў шэраг праграмаў па зніжэнню забруджвання экалогіі і пераходзіць на “чыстую” энэргію – сонечныя і ветраныя станцыі.

[правіць] Сельская гаспадарка

У Італіі 9% працоўнай сілы выкарыстоўваецца ў сельскай гаспадарке і яна вырабляе прыкладна 4.3% усяго нацыянальнага прадукта. У апошні час значную ролю ў сельскай гаспадарцы адыгрываюць працоўныя з Усходняй Еўропы – у асноўным румыны і украінцы.

[правіць] Рыболоўства

Мноства невялічкіх рыбных партоў расцягаецца па усім узбрэжжы Італіі, але яны не забяспечваюць усіх патрэбаў нацыі ў рыбе. Мноства рыбных флатоў працуе ў Атлантычным акіяне.

[правіць] Урад

На рэферэндуме 2 ліпеня 1946 года, італьянцы адмовіліся ад манархіі і Італія стала рэспублікай. Канстытуцыя Італьянскай рэспублікі прымаліся з 22 снежня 1947 года і канчаткова была прынята 1 студзеня 1948 года. Згодна Канстытуцыі, заканадаўчая ўлада падпарадкавана 630 сябрам парламенту і 315 сябрам сената. Прэзідэнт рэспублікі абіраецца на 7-мі гадовы тэрмін шляхам галасавання на чарговай сэсіі парламенту і трох дэлегатаў ад розных рэгіёнаў краіны. Выканаўчая ўлада падпарадкоўваецца кабінету міністраў, які фармаваўся з партый парламента, на чале з прэм’ер-міністрам, які фармалёва падпарадкоўваецца прэзідэнту краіны. У 20 рэгіёнах краіны абіраецца свой урад, які выконвае ўладу на мясцовым узроўні. Пяць рэгіёнаў – Фрыўлі-Венецыя Джулія, Сардынія, Сыцылія, Трэнціна-Альта Адзіджэ і Валле д’Аоста маюць спецыяльны аўтаномны статус згодна з Канстытуцыяў.

Асноўнымі палітычнымі партыямі ў Італіі з’яўляюцца Хрысціянская Дэмакратычная партыя Італіі, якая была створана ў 1945 годзе. Іншымі значнымі партыямі з’яўляюцца Дэмакратычная партыя Левых (альбо Камуністыя за рэформы) і Сацыялістая партыя. Значную папулярнасць на поўначы набыла вультраправая партыя Ліга Поўначы. Маленькімі партыямі ў Італіі з’яўляюцца Сацыяльная Дэмакратычная партыя, Рэспубліканская партыя, Ліберальная партыя, і неа-фашыстая Італьянскі Сацыяльны Рух.

Краіны Еўропы