Bal d'Arán
De Biquipedia
Un u más biquipedistas son treballando autualment enamplando iste articlo.
Posiblement, debito á ixo, bi aiga lacunas de contenito u defizenzias de formato. Por fabor, d'antis no reyalizar correuzions mayors u rescrituras, contauta con ers en a suya pachina d'usuario u a pachina de descusión de l'articlo ta poder cordinar-ne a redauzión.
| Bal d'Arán | |
 |
|
 |
|
| País |  Cataluña |
| Comunidat autonoma | {{{ccaa}}} |
| Probinzia | Lerida |
| Capital | Vielha |
| Mayor poblazión | {{{mayor_poblazión}}} |
| Monezipios | 9 |
| Superfizie | 633,60 km² |
| Poblazión Densidat |
9.219 ab. (2005) 14,55 ab./km² |
| Pachina web | www.aran.org |
A bal d'Arán (en oczitán aranés val d'Aran, en catalán vall d'Aran) ye una bal perinenca e una redolada semiautonoma situada enna probinzia de Lerida. Arán ye una parola d'orichen basco que sennifica "bal", asinas que Bal d'Arán puet ser un pleonasmo que sennificás Bal de ra Bal.
A suya capital ye Vielha, e ro chentilizio d'es suyos pobladors ye aranés u aranesa.
Contenius |
[editar] Cheneralidaz
A bal d'Arán ye ra unica bal d'es perineus españoles que s'esaugua ent'a man atlantica. S'estendilla fendo una parzana d'arredol d'es 620 Km2, con a muga nortenca con Franzia (departamento de l'Alta Garona), a meridional con l'Alta Ribagorza e ro Pallars Sobirán, en o sud-ueste con a Ribagorza d'Aragón (monezipios de Montanui e Benás).
O río prenzipal d'a bal, a Garona, trescruza ra bal d'alto d'o plan de Beret dic'a suya boca á l'Atlantico (á par de Bordeus). Ixa orientazión cheografica, per a suya embocadura natural ent'as tierras d'Oczitania, que ligatas con a manca de buenas comunicazions con es territorios peninsulars de Cataluña e Aragón, en han fetas manifiestas diferenzias con a resta d'as comarcas catalanas, tanto fesica como culturalment. A diferenzia més clatera se fa manifiesta en que ra bal tienga como á propia una luenga diferent d'a resta d'es territorios, l'oczitán, que diz que n'han dito siempre aranés en a bal. A poblazión rezensada en l'añada d'o 2005 yera de 9.219 abitants, e ra suya economía yera plenament alazetada en o seutor d'es serbizios.
[editar] Cheografía
A bal d'Arán muga con Franzia á lo norte y á l'ueste; con Aragón á lo sudueste; con l'Alta Ribagorza á lo sur y con Pallars Sobirán á l'este.
Forma parti d'a Gascuña, rechión d'Oczitania. O río Garona naxe en a bal d'Arán, bel zentenar de metros dillá d'a libradera d'a Noguera Pallaresa, ixaltro río que enzata ra baixada per o canto mediterranio.
[editar] Organizazión almenistratiba
[editar] Monezipios
As poblazions d'a bal son un total de 33 lugars, repartitos d'entre 9 monezipios
| Monezipio | Abitants | Monezipio | Abitants |
|---|---|---|---|
| Arres | 67 | Les | 829 |
| Bausen | 52 | Naut Aran | 1.713 |
| Bossòst | 1.021 | Vielha | 5.020 |
| es Bòrdes | 235 | Vilamòs | 175 |
| Canejan | 107 |
Per tot que respeuta ra suya debisión almenistratiba, de l'altra man, a redolada se troba singularment debidita en 6 termins (ditos terçons allá):
- Quatre Lòcs
- Lairisa
- Marcatosa
- Pujólo
- Castiero
- Arties e Garós.
As capellas d'a bal penden d'a diozesis d'a Seo d'Urchel d'o sieglo XVIII dica l'inte; d'antis més pendeban d'o bispato de Comencha.
[editar] Economía
A economía tradizional d'a bal d'Arán, como en a más gran parti d'as bals perinencas, yera alazetada en o bestiar e as expleitazions forestals. En o sieglo XX, dos fautors traszendentals marcoren o debenir-se de l'apuyanza economica d'a bal, a construzión d'a carretera d'o tonel de Vielha en es años 40, e l'apertura d'as pistas d'esquí de Baquèira-Beret. A combinazión d'as dos escaizenzias condizionore que una redolada de pastors e picadors se combertis en o important foco toristico que ye á l'autualidat, e tammién que se produixise una rapeda transizión dica que se fes una d'as redoladas con a renta per cápita més altera de Cataluña.
[editar] Comunicazions
Existen cuatro bías d'auzeso ent'a bal:
- De Pallars per alto d'o Puerto d'a Bonaigua (2072 m) enna carretera C-28 (l'antiga C-142) que pasa per á man d'o complexo de Baquèira.
- D'a Ribagorza per o Tonel de Vielha (5173 m de lonchitut) enna carretera N-230 que puya de Lerida. Dimpués d'atrabesar o tonel, a carretera N-230 marcha t'a Vielha, Es Bòrdes, Bossòst e Les, e ra muga de Franzia enno endreito d'Eth Pont de Rei.
- De Franzia per o Pont de Rei e seguindo ra carretera N-230 que ye cuntinuadora, en territorio español, d'a carretera franzesa N-618.
- De Bañeras de Luxón (Franzia) per alto d'o Puerto de Portilló, d'á on que ra carretera franzesa N-125 se combiert enna carretera N-141 española, baixadera enta Bossòst.
[editar] Istoria
A bal ye poblata dend'a preistoria, como totas as bals perinencas. A bal d'Aran estiore adubita á l'imperio román anque ra calendata exauta d'a suya alquesizión ye encara güei una inconnita. Diz que cuan Zésar enzatore a conquiesta d'as Galias, a bal més alta d'a Garona yeba ya incorporada enta l'imperio. O prozeso de romanizazión se faziore alabez á trabiés d'a via romana que en rancando de Tolosa marchaba ta o Pallars per alto d'a Bonaigua. A importanzia d'a romanizazión se fa patent enna presenzia de toponimos como mesmo Vielha (alabez Vetula), e de lapidas e estelas funerarias, e en cayer l'imperio, a bal como toz es puestos d'a cuerda perinenca, se dixoren perder enna suya suerte, suzedindo-se bels sieglos á on que no se'n sabe cosa d'a situazión d'a tierra aranesa.
[editar] Edat Meya
As primeras rezensadas meyebals el dixan beyer como á que feba parti d'o Condato de Comenche (Comenge, Comminges), que feba dominio de tota l'Alta Garona. Enno 1175, a bal s'enclui enna Corona d'Aragón per o trautato d'Emperanza que siñore o rei Alifonso II. En 1195 diz que i-eba referenzia d'a construzión de l'Espital de Vielha, que como mutos d'altros perinencos yera adedicato ta l'auspizio de biacheros.
A bal cambeore de mans á sobent á mientres d'es sieglos XII e XIII, pasando-se'n d'es reis d'Aragón enta es soberans de Bigorra u d'o condato de Comenche. Alifonso I d'Aragón en reconoeixore a soberanía de Zentullo de Bigorra en compensazión per l'aduya que er le-bi prestore á ra reconquiesta contra d'es musulmans (Zentullo e ro suyo chirmán o bizcomte de Bearn compartioren o siñorau d'Uncastiello e d'a mesma Zaragoza, d'entre altros, en 1119). Ixa seuzión la faziore sin de parar garra cuenta que ra bal yera alabez baixo d'es dominios d¡o primo d'aquers dos, o comte Bernardo II de Comenche. Alabez, o comte de Comenche dezidiore d'atacar e les prendiore dibersos señoratos de Bigorra, como Labrust.
Pietro II d'Aragón se deixore d'asumir as pretensions d'a bal en plegar ta un alcuerdo con Bernardo IV de Comenche d'alcuerdo con o cual Bernardo se feba diborziar d'a suya muller María de Montpellier ta que era s'acomodés con o monarca aragonés. No s'ha tenito garra constanzia que es contes de Comenche fueran nunca basallos d'es reis d'Aragón per a bal d'Arán, per a cual cosa cal suponer que ra suya soberanía á l'alto d'a bal yera de tot plena.
En o 1298, pos d'o combenio d'Argelers, se determinore que ra bal d'Arán eba de permanixer temporalment baixo d'a churisdizión d'o reino de Mallorca á mientres que ras partis que feban baralla no plegasen dica garra alcuerdo respeutibe. Finalment, en 1313 es araneses dezidioren de botar popularment a remanenzia d'a bal en a Corona d'Aragón pos o conte de Comenche eba abandonato plenament as suyas pretensions dinasticas d'a bal, d'a mesma bez que o rei Chaime I le daba á ra bal o conchunto de prebilechios conoixitos como á Era Querimònia, a berdadera Carta Magna d'a bal d'Arán, que se ratificore per man de tozx es reis dica Ferrando II.
En o 1411, o sendico (síndic) d'Arán ofreixore d'unir-se libre e pautadament con es condatos catalans, e ras corts de Cataluña en azeptoren l'ofrezimiento.
A bal d'Arán tammién estiore asolada á mientres d'a Sublebazión de Cataluña d'o 1640, en l'año 1645, pos eba remaso fidel ent'o rei Felipe IV.
|
|
 |
|---|---|
| Alto Campo | Alto Empordán | Alto Penedés | Alto Urchel | Alta Ribagorza | Anoya | Baches | Bal d'Arán | Baxo Campo | Baxo Ebro | Baxo Empordán | Baxo Llobregat | Baxo Penedés | Baxa Zerdaña | Barzelonés | Berguedá | Cuenca de Barberán | Chironés | Garraf | Garrigas | A Garrocha | Maresme | Montsiá | Noguera | Osona | Pallars Chusán | Pallars Sobirán | Plan de l'Estaño | Plan d'Urchel | Priorato | Ribera d'Ebro | Ripollés | Segarra | Segrián | Selva | Solsonés | Tarragonés | Tierra Alta | Urchel | Vallés Ozidental | Vallés Oriental | |
.svg/32px-Flag_of_Occitania_(with_star).svg.png){kind=small}
