Советлар Берлеге
Wikipedia'dan
|
|||||
| Milli äytem:
Barlıq illärneñ proletariları, berläşegez! |
|||||
 |
|||||
| Räsmi tel | Yuq, de facto Urıs tele | ||||
| Başqala | Mäskäw | ||||
| Mäydan - Barısı - su % |
dönyada 1. 22,402,200 km2 xx% |
||||
| Xalıq - Barısı - Xalqı tığızlığı |
töşügä qädär dönyada3. 293,047,571 (1991, Yül) 13.08/km2 (1991, Yül) |
||||
| Bäysezlek - İğlan itkän - Qabul itkän |
1922 |
||||
| Tarqalu | 1991 | ||||
| Aqça | Sum | ||||
| Säğät zonı | UTC +3tän +11gä | ||||
| Milli hímnnar | International (1922-1944) Sovet Berlegeneñ hímnı (1944-1991) |
||||
| Päräwäz domainı | .su | ||||
Sovet Sosialistik Republiklar Berlege yä Sovet Berlege, qısqaça SSSR (Sovet çorı Tatarça: Совет Социалистик Республикалар Союзы, Советлар Союзы, СССР, Urısça:Союз Советских Социалистических Республик, СССР, Советский Союз Awışlı mäten Sojuz Sovietskikh Socialistitchieskikh Riespublik, SSSR, Sovietskij Sojuz ), elekke Räsäy İmperise bilämäseneñ zur öleşendä barlıqqa kilgän häm 1922.-1991. yıllarda ğämäldä bulğan däwlät. 1922 yılnıñ 30. Dekäber Kileşüe nigezendä SSSRnı tözüdä Belarus (Belorussia SSR), Ukraina (Ukraina SSR), RSFSR, Qawqaz artı Sovet Sosialistik Republiklar Födersísı (1936. yıldan berlektäş republiklar Äzärbaycan SSR, Ärmänstan SSR häm Görcästan SSR qatnaşalar). 1925. yılda alarğa Üzbäkstan (Üzbäkstan SSR) belän Törekmänstan (Törekmänstan SSR), 1929 yılda Tacikstan (Tacikstan SSR), 1936. yıldan Qazaqstan (Qazaqstan SSR) belän Qırğızstan (Qırğızstan SSR), 1940. yıldan Moldova (Moldavia SSR), Estonia SSR, Litua SSR, Latvia SSR quşılalar.
[üzgärtü] Taríx
1920. yıllarda başınnan, bigräk tä V. İ. Lenin wafatınnan soñ, il citäkçelegendä xakimlek itü öçen kisken säyäsi köräş başlana. SSSR belän idarä itüdä autoritar alınmalar qullanı ısulına tayağa İ. V. Stalin rejime östenlek ala. 1920. yıllar urtasında uñay näticälär birgän Yaña İqtisadi Säyäsätkä mönäsäbät üzgärä, krästiän xucalıqların köçlep kümäkläşterü, sänäğät ölkäsendä aşığıp industrílaştıruğa küçü küzätelä. däwlät oyışmaları eşçänlege tulayım Kommunistlar Firqäse buysınuına küçerelä. SSSRda üzäkkä bersüzsez buysındırılğan totalitar cämğiät barlıqqa kilä. Ul cämğiät däwlät xucalığın revolútion ruxta tiz arada üzgärtep qorunı häm şuña nigezlänep revolútion xäräkätne kürşe däwlätlär cirlegenä küçerüne töp maqsat itep quya.
1930. yıllarda uzdırılğan repressilär (bigräk tä 1934. yıldan soñğıları) fäqät autoritarizm säyäsäten nığıtu maqsatına ireşü çarası räweşendä başqarıla. 1930. yıllar azağında başqaçaraq fiker yörtüçelärneñ küpçelege maxsus konzlagerlarda (GULAG síndannarında) mäcbüri xezmät belän tärbiälänügä duçar itelä.
SSSRnıñ tışqı säyäsäte dä üzgärä, ínqílab qazanışları häm il-däwlätlär iminlege belän sanaşmastan, 1939. yılda Sovet-Alman xärbi kileşüe tözelä, şunıñ cirlegendä Polşa häm Baltíq buyı däwlätläre belän suğıç xaläte tudırıla. Könbatış Ukraina belän Könbatış Belarus (1939), Bessarabia belän Tönyaq Bukovina, Latvia, Litua häm Estonia (1940) il-töbäkläre SSSRğä buysındıırıla. Finlândiä belän ike arada suğış başlanı (30. Nöyäber, 1939-12. Mart, 1940) häm Finlândiäneñ çik buyı cirlären (Vıborg töbäge, Karelia muyıntağı) tartıp alu näticäsendä SSSRnıñ xalıqara abruyı töşä, ul Millätlär Lígasınnan çığarıla.
1941. yılda 22. Yündä Almanía, üzara solıx kileşüen bozıp, SSSRğa höcüm itä. 1941.-1945 (Böyek Watan Suğışı). yıllardağı suğış barığında ildäge reprssilär tağın da qurqınıçraq yünäläş ala – ayırım xalıqlarnı taríxí yäşäw urınnarınnan Könçığış hän Tnyaq töbäklärgä köçlep küçerü (deportasí) xäräkäte başlana. Tönyaq Qawqazdan Xristian dinendä bulmağan Balqar, Qaraçay, Çeçen, Qalmıqlarnı; Qawqazdan Mesheti Töreklären, Qırımnan Tatarlarnı, Yunannarnı; İdel buyınan Almannarı h.b.az sanlı xalıqlarnı Sebergä häm Urta Asía çül-dalarına xärbi köç qullanıp küçerälär.
İkençe Bötendänya Suğışında ciñep çıqqannan soñ, SSSR territorise Könçığışta Könyaq Saxalin häm Kuril Utırawları, Könbatışta Petsamo (Peçenga), Klaipėda, Königsberg (xäzerge Kaliningrad), Karpat Tawları artyağı ölkäläe Könbatış Ukraina) h.b. isäbenä tağı da zuraya. Suğıştan soñğı däwerdä dä ayırım şäxeslärgä häm töekemnärgä qarata ezärlekläw säyäsäte qullanu däwam itterelä (kosmopolitizm belän köräş, "Leningradlılar törkeme", "tabıblar törkeme" eşläre h.b.). Könbatış Awrupınıñ alğa kitkän illäre belän kileşäwçänlek, alar belän berdänlek mönäsäbätlären özü, däwlätneñ barlıq sänäğät-citeşterü qüäten yaña qoral yasawğa köyläw säyäsäte SSSRnı "salqın suğış xaläte"nä kiterä.
İ. V. Stalin wafatınnan soñ (1953.), bigräk tä KPSSnıñ 20. qorıltayında (1956.) Stalinnıñ şäxes kultı tänqitlängännän soñ, eçke häm tışqı mönäsäbätlärdäge kiskenlek häm kileşmäwçänleklär berqädär yomşara. Repressi qorbannarın aqlaw, isän qalğannarın zíndannardan azat itü, Sovet keşeseneñ yäşäyeş-könküreşenä ähämiät birü kebek uñay küreneşlär küzätelä. Awıl xucalığı citeşterüçänlege däwlät yärdäme bermä-ber arttırıla. Fän häm texnik ölkäsendä yañarış, alğa kiteş sizelä başlí. SSSRda xalıq xucalığı kirägenä eşläwçe berençe atom elektr stansísı tözelä (1954), Ğälämgä berençe Cir iärçene cibärelä (1957), dönyada berençe oçuçı-kosmonaut Yuri Gagarin kosmik qorabta Cirne oçıp äylänä (1961). Xalıqara masştabta SSSRnıñ abruyı häm bäyläneşläre üsä bara, atom-töş qoralın yaqın kiläçäktä qullanmaw inisiative xalıqara yalqaw taba häm 1963. yılda atom-töş qoralın qullanunı tíu kileşüenä qul quyıla. Ämma äle totalitar rejim tudırğan barlıq çik-kirtälär dä alıp taşlanmí, çın demokratik wäzğiät tudırılmí.
1964. yılda däwlät häm fiqrä citekçese itep L. İ. Brejnev saylana. N. S. Xruşçev belän A. N. Kosıgin başlağan xucalıq ölkäsendäge üzgärtep qorular, reformnar 1970. yıllarda sürelä başlí, qüätle tabíğí häm texnik mömkinlekläre bulğan zur däwlät iqtisadı äkrenläp tübän tägäri. Näft belän gaz satudan kergän tabışnıñ zur öleşen elekkeçä qoral yasawğa köylängän citeşterü ölkäse yota bara.
SSSRnıñ kütärelä başlanğan xalıqara abruyı Macarstan (1956) häm Çexoslovakia (1968) demokratik köçlärgä qarşı qoral qullanudan häm kürşe Äfğanstanğa Sovet ğäskärläre kertelgännän soñ (1979) yänädän tübän tägäri, qabat Könbatış illäre belän qapma-qarşı toru xaläte barlıqqa kilä. 1985. yılda citäkçelekkä kilgän M. S. Gorbaçóv häm anıñ tarafdarları mondí xalättän çığu çaralarına kereşälär, ildä "üzgärtep qoru (perestroyka - перестройка)" çorı başlana. Lâkin älege säyäsi adımnar ayırım berlektäş republiklarda başlanğan milli möstäqillekkä omtılış xäräkätlärennän qalışa. 1980 yıllarnıñ 2. yartısında Qazaqstanda, Görcästanda häm Baltíq buyı republilarında bulıp alğan "millätçel fetnä"lärne qoral qullanıp bastıru oçraqları SSSRda säyäsi krizisnıñ köçäyüenä kiterä.
1991. yılnıñ Augustında qayber däwlät başlıqları "üzgärtep qoru" barışın çikläwgä yünältelgän tüntäreş oyıştıralar, lâkin ul uñışsız tämamlana. Şul yılnıñ Sentäberendä 3 Balqtıq buyı republígınıñ Yuğarı Şuralar berdäm räweştä SSSRdan çığu häm möstäqil däwlät tözü turında qarar qabul itä. Şul uq yılnıñ Dekäberendä Belarus, Räsäy häm Ukraina republiklar citäkçeläre SSSRnıñ tarqaluın íğlan itälär häm Bäysez Däwlätlär Berlege oyıştırıluı xaqındağı kileşügä qul quyalar. Şul räweşle 1991. yılnıñ Dekäbrendä SSSR tarqala.
[üzgärtü] İdaräcelär isemlege
- İosiph Stalin (1922–1953)
- Nikita Khruchtchjov (1953-1964)
- Lieonid Briezhniev (1964–1982)
- Jurij Andropov (1982-1984)
- Konstantin Tchiernienko (1984–1985)
- Mikhail Gorbatchjov (1985–1991)
[üzgärtü] Monı da qara
- Räsäy İmperise
- RSFSR
- Öktäber Ínqílabı
- Räsäy Föderasísı
- Bäysez Däwlätlär Berlege
