Romànich (architetura)

Test an lenga piemontèisa

Ël romànich a l'é në stil d'architetura ch'as dësvlupa ant ij sécoj XI e XII.

Fassada dël Dòm ëd Pisa, (sécoj ch'a fan XI e XII)

Tìmpan scarpì dl'Abassìa ëd Vézelay, Borgògna, Fransa (1130-1138)

L'espression Romànich, coma vàire àotre designassion dë stil dla stòria dl'architetura, a l'é mai staita dovrà da coj ch'a tiravo sù dle costrussion ant stë stil-sì, ma a l'é stàit anventà da jë studios modern coma utiss për categorisé un moviment cultural. Ël dovré dë st'espression a fa data dël prinsipi dël sécol ch'a fa XVIII e a l'ha ël but dë smon-e na continuità antra l'architetura dij sécoj ch'a fan XI e XII dl'età mojen-a europenga e l'architetura roman-a, ën basand-se ansima a vàire fator ch'a fan continuità tant ant la sërnùa dle forme che an cola dij materiaj. An dzorpì, a sotligna n'analogìa con la formassion dle lenghe romanze.

Dl'architetura romànica an resto scasi mach d'esempi d'edilissia religiosa: cese, abassìe, monasté.
Ël romànich a resta caraterisà da sò dovré dj'arch riond, dle vòlte a botal, na session orisontal a cros, dij pilastr ch'a ten-o sù le vòlte, e da soe vòlte a pavajon. An Anghiltèra soèns a lo diso ëdcò Architetura Norman-a. Ij gran portaj scurpì dle fassade dle gesie dël sécol ch'a fa XII (pr'esempi, la Gesia ëd San Trophime) a-i van dapress a le novità architeturaj dël temp: la scultura monumental an pera a la smija torna nasse col Romànich.

[modìfica] Në stil pan-europengh

Ël romànich a së smon coma prim ëstil pan-europengh da 'nt ij temp dl'architetura roman-a imperial; ant ël continent esempi dë stë stil-sì as treuvo spantià da tute le bande. Na question motobin amportanta ch'a ven ësmonùa da lòn che le costrussion a së smijo antra 'd lor daspërtut për l'Euròpa a l'é la relativa mobilità dla gent dl'Età Mojen-a. A l'anvers ëd lòn che soèns as pensa dla vita anans dla Rivolussion Industrial, mërcandin, nòbij, sivalié, mèistr e bonòm as traverso l'Euròpa e ël mond dël Mediteran për fesse sò afé, për fé la guèra e për fé romiagi, ën ëmnand-se dapress sò savèj che facia ch'a l'abio le costrussion dij vàire pòst dël mond.

La stra pì amportanta ëd romiage anvers Santiago ëd Compostela (la Via ëd San Giaco), an Galissia a l'ha avù soa fonsion a deje adoss e spantié vàire element dlë stil Romànich. Në schema particular ëd gesia da romiagi a l'é nassù e a l'ha dësvlupasse anviron a je stra prinsipaj a Tours, Limoges, Conques, Toulouse e Santiago ëd Compostela.

[modìfica] Caràter dlë stil

Basìlica ëd Saint-Sernin, Toulouse, Fransa: elevassion dla banda a levant (1080-1120)

L'organism ëd la cesa romànica a l'é ant la sostansa na derivassion dla trasformassion dla basìlica.

A lë stil romànich a-j fa da fondamenta na combinassion ëd travaj an pera e mon, arch e pilastr. Ël concet prinsi dla costrussion a l'é ël mariesse ëd forme geométriche pure. Ël romànich a smon na strutura articolà e diferensià ant jë spassi e ant ij volum, con caraterìstiche neuve rëspet a l'unicità dlë spassi architetònich antich tardiv e a la composission për adission d'ambient diferent, ch'a l'é a la base dl'architetura otonian-a. A-i é ant ël romànich na comunicassion antra jë spassi, caraterisà dal rapòrt modolar dle dimension; le gionzure a son sotlignà an sens longitudinal antra campà ëd navà e an sens trasversal tra coste-sì e cole dle navatele, tra còro e presbiteri.

La neuva concession dla vòlta an pera a ciama dij sostëgn an muradura motobin pì vajant, e për via ch'as savìa pa vàire coma fé ij cont dla stàtica a-i era da manca dë tiré sù dle muraje motobin gròsse, ën durbend-ie andrinta mach dij cit passagi.

Për ij travaj an mon e pera ël Pilastr (un supòrt vertical për sòlit a session quadra ò retangolar) a resta na solussion pì bela che nen na colòna. Parèj le colòne a ven-o viaman arpiassà da 'd pilastr, ò pura a ven-o modificà për ten-e sù mej j'arch. La geometrisassion e la rigidità dël Romànich n'architetura a sàota a l'euj ant la trasformassion dij capitej dle colòne da 'nt lë stil corinsi a la forma a cubo, com as ës-ciàira ant la Gesia ëd San Michel, a Hildesheim. A-i é ëdcò n'element costrutiv d'autut neuv ch'as dësvlupa col romànich: n'element a trapessi ch'as buta antra capitel e arch, për anandié la curva.

Le sòrt d'alternansa dj'element ëd sostëgn ch'a nasso col romànich a son antra tre:

1. Alternansa sempia - a na colòna (rionda) a-i ven dapress un pilastr quàder
2. Alternansa dobia - doi pilastr antrames a minca colòna
3. Alternansa tripla - tre pilastr antrames a minca colòna

[modìfica] Moment ëd transission

Com a-i riva con tuti jë stil d'architetura, a l'é anda-ie sò temp për arpiassé ëdcò ël romànich. Për tiré sù na gròssa costrussion a-i andavo dij bej agn për question finansiarie, ëd maladìa, ëd temp brut, guère e via fòrt. Dël sécol ch'a fa XIII a-i ero daspërtut ëd gesie dont la costrussion a l'era anandià ma motobin lontan d'esse finìa, antramentr che lë stil gòtich a l'era dapress a nasse. An vàire cas ël romànich a l'é stait dovrà për la costrussion antrega, ma dj'àotre vire ël passagi al gòtich a l'é rivà basta ampressa për fe-ie intré stë stil neuv an tuta la costrussion.

A l'é restane chèich esempi ëd gesie ch'a smon-o tant n'architetura romànica che gòtica an soe struture. La Basìlica ëd Onze Lieve Vrouwe Tenhemelopneming (che ant sël pòst a diso "Gesia ëd Nòstra Cara Sgnora") a l'é n'esempi ëd na transission parej. La strutura da fòra a l'é bele che romànica con soe tor rionde e sò arch mes riond, ma l'andrinta, ch'a l'é stait finì dapress a la transission, a l'é d'autut gòtich. L'intrada dla fassada a në smon un sempi arch riond romànich, ch'as treuva giontà a capel na fassada motobin gòtica.

[modìfica] Variassion regionaj

[modìfica] Gran Brëtagna

Ch'a varda Architetura Norman-a.

[modìfica] Fransa

L'architetura romànica a l'é spantiasse an Fransa mersì a j'abassìe. La Borgògna a l'era ël sénter dla vita dij monio fransèis; un-a dj'abassìe Beneditin-e pì avosà dl'Età Mojen-a europenga a l'era a Cluny. Ëdcò la pràtica dël romiagi a l'ha giutà a spantié lë stil. Vàire pelerin a passavo për la Fransa antramentr ch'a 'ndasìo a Santiago ëd Compostela. N'esempi: Saint-Benoît-du-Sault ant la provinsa dël Berry.

Le scòle romàniche fransèise, ch'a l'han sò deuit particular për minca region, a resto caraterisà da soa varietà ëd vòlte an pera.
A San Filibert a Tournus an Borgògna (1070 anviron) d'originaj vòlte a botal trasversaj a pògio ansima a sot-arch resù da d'àute pilie cilìndriche. Ant le cese conventuaj dl'àrea antra Lòira e Borgògna, la zòna a est a l'é stàita spantià e diferensià an na struturassion complicà dël còro, a deambulatòri ch'a sircoscriv l'àbside.

[modìfica] Spagna

L'andrinta dël Dòm ëd Santiago ëd Compostela, an Spagna

Lë stil romànich a l'é nassù prima ëd tut ant la penìsola ibérica dij sécoj ch'a fan X e XI, anans ch'as sentèissa l'anfluss ëd Cluny. A së s-ciàira a Lleida, Barslon-a, Taragon-a, Huesca e ant ij Pirené, a l'istess temp ch'a-i nassìa ant ël setentrion d'Italia lòn ch'i disoma "Prim Romànich" ò "Romànich Lombard". A l'é në stil motobin primitiv, dont ij caràter a resto dle muraje motobin ëspësse, l'avèj pa dë sculture e ël dovré dla banda lombarda, visadì un motiv rìtmich fàit ën giugand ant sle serie d'arch ornamentaj. Le vòlte an muradura a son ëstàite adotà tòst an sle sempie struture catalan-e.

Lë stil romànich pì clàssich a l'é rivà con l'anfluss ëd Cluny për la Via ëd San Giaco, ch'a la men-a al Dòm ëd Santiago ëd Compostela. A l'é stàit ël Dòm ëd Jaca a feje da model a lë stil romànich ëspagneul dël sécol ch'a fa XII. Sò motiv fondamentaj a son soa particolar ëstrutura dl'àbside e soa session pian-a, soe decorassion "a scach" butà a bande longhe, che jë spagneuj a diso taqueado jaqués. Dëmentrè che ij Règn cristian dë Spagna a së slargavo anvers al meridion, ës model-sì a l'é spantiasse për tuti ij pòst arconquistà, bele che a-i sio sta-ie dle variassion. Ël romànich ëspagneul a mostra ëdcò l'anfluss djë stij spagneuj ch'as dovravo anans dël romànich, dzortut lë stil asturian e Mosaràbich. Ma a coj temp-là an Spagna a-i era ëdcò un fòrt anfluss dl'architetura dij Moro, com a së s-ciàira da 'nt le vòlte dla Moschéa ëd Córdoba, e dal dovré dj'arch pòli-lobulà.

Dël sécol ch'a fa XIII, chèich gesia romànica as alternava già col Gòtich.
Vàire esempi dël romànich ëspagneul a son an Aragon-a, Castija e Navara.

[modìfica] Polònia

Andova a l'era malfé trové dla pera, dle vire as dovravo ij mon. N'esempi ëd gesia romànica an mon a l'é la gesia ëd San Giaco a Sandomierz, Polònia. Sta gesia a l'é staita fondà dël 1226 da Iwo Odrowąż e tirà sù da sò anvod St. Jacek Odrowąż. La gesia a l'é fàita an stil romànich, ma ël cioché, tirà sù dël sécol ch'a fa XIV, a l'é già an prim ëstil gòtich.

[modìfica] Lombardìa

An Lombardìa, j'esigense gropà a la divossion dj'arlichie a l'han ëmnà a la costrussion ëd cripte ch'a son rivà a esse dle cese soteranie a tre e sinch navà (catedral d'Àich).

Fassada ossidental dl'Abassìa ëd Marìa Laach an Gërmania (fin dij sécoj ch'a fan XI-XIII)

Transet meridional dël Dòm ëd Tournai, an Belgi (sécol ch'a fa XII).

Portal an mon dla gesia ëd San Giaco a Sandomierz