Irańska rewolucja islamska
Z Wikipedii
 |
Ten artykuł wymaga uzupełnienia źródeł podanych informacji. Aby uczynić go weryfikowalnym, należy podać przypisy do materiałów opublikowanych w wiarygodnych źródłach. |
Rewolucja Irańska - rewolucja, która w roku 1979 doprowadziła do przekształcenia Iranu z monarchii konstytucyjnej w republikę islamską, w następstwie obalenia szacha Mohammada Rezy Pahlawiego przez zwolenników ajatollaha Chomeiniego.
Spis treści |
[edytuj] Przyczyny wybuchu rewolucji
Mohammad Reza Pahlawi panujący od 1941 musiał już wcześniej raz uciekać z kraju w 1953 roku w wyniku konfliktu z premierem Mohammadem Mossadeghem, który przejął władzę nad armią i usiłował znacjonalizować pola roponośne na terenie kraju. Przeprowadzona przy pomocy CIA i MI6 Operacja Ajax umożliwiła mu powrót na tron i usunięcie ze stanowiska, a następnie aresztowanie, Mossadeka.
Pahlawi utrzymywał dobre stosunki ze Stanami Zjednoczonymi i większością krajów zachodnich, i często był przedstawiany jako wzór "nowoczesnego przywódcy" na Bliskim Wschodzie. Z upływem lat jego rządy coraz częściej były jednak krytykowane za korupcję i brutalne praktyki SAVAKu (tajnej policji). Podczas jego panowania powstały silne ruchy opozycyjne, wśród których szczególną rolę w przyszłości miały odegrać te oparte o autorytety religijne. Konflikt pomiędzy szachem a ulemami z upływem czasu stawał się coraz ostrzejszy. W 1963 roku władza siłą rozprawiła się ze studentami teologii, protestującymi przeciwko otwarciu sklepu z wysokoprocentowym alkoholem.
Ruhollah Chomeini był jednym z przywódców religijnej opozycji, którzy otwarcie sprzeciwiali się zażyłym stosunkom szacha z Izraelem, wprowadzeniu równych praw dla kobiet i dopuszczeniu do urzędów państwowych przedstawicieli mniejszości religijnych. Aresztowanie Chomeiniego i jego wydalenie z kraju w 1964 spotkało się z ostrym sprzeciwem jego popleczników i wielokrotnymi zamieszkami. Szach tłumił kolejne protesty siłą, aresztując i zabijając demonstrujących. Nie ma oficjalnych danych, ile ofiar pochłonęła ta kampania. Rząd Pahlawiego ustalił ich liczbę na 86, według opozycji było ich kilka tysięcy.
Stojąc w obliczu rosnącej opozycji przywódców religijnych, która zaczęła uzyskiwać również poparcie firm, szach wprowadził nowe regulacje, nazwane Białą Rewolucją. Rola islamu miała zostać zminimalizowana i zastąpiona powrotem do korzeni przedislamskiej cywilizacji perskiej. W 1976 dzień nowego roku został przesunięty na dzień wstąpienia na tron Cyrusa Wielkiego. Muzułmańskie i marksistowskie pisma zostały objęte cenzurą. Majątek właścicieli ziemskich został przekazany pracującym na ziemiach robotnikom (co w szczególności uderzyło w wielu majętnych przywódców religijnych), a kobiety uzyskały pełne prawa wyborcze.
[edytuj] Przedrewolucyjna sytuacja wewnątrz Iranu
Najbiedniejsza warstwa społeczna w Iranie była zawsze najbardziej religijna i najbardziej niechętna zagranicznemu imperializmowi. Większość z nich stanowili rolnicy i mieszkańcy slumsów na obrzeżach wielkich miast, głównie Teheranu. Uznawali nowoczesne reformy szacha za imperialistyczne, a jego obietnice rozwoju kraju za fałszywe. Żądali przywrócenia dotychczasowych, szyickich zasad życia.
Dodatkowo od 1953 roku pozycja szacha stawała się coraz bardziej zagrożona. Częściowo odpowiedzialne było za to jego uzależnienie od Zachodu, częściowo nieudane reformy Białej Rewolucji, a częściowo despotyczny styl rządów, korupcja i działania SAVAKu.
We wczesnych latach '70, wraz z gwałtownym wzrostem cen ropy, wzrosła też w społeczeństwie irańskim świadomość kumoterstwa i korupcji w szeregach władzy. Dekadencja rządzących była dobrze widoczna w obchodach 2500 rocznicy założenia Imperium Perskiego. W październiku 1971 wystawiono trzydniowe przyjęcie w Persepolis, na które zaproszeni zostali jedynie zagraniczni dygnitarze. Oficjalnie samo przyjęcie kosztowało 40 milionów $, ale nieoficjalne źródła mówią o 100-120 milionach $. Na przyjęcie zamówiono ponad tonę kawioru, i obsługę dwustu kucharzy zamówionych na tę okazję z Paryża. W tym samym czasie wielu Irańczyków żyło na granicy skrajnego ubóstwa.
Wzrost cen ropy pogłębił przepaść między bogatymi a biednymi Irańczykami i spowodował wzrost niepokojów społecznych. Nawet pro-Zachodnie grupy w Iranie zaczynały protestować przeciwko autokratycznym rządom i zwiększaniu znaczenia tajnej policji. Wielu opuściło Iran przed Rewolucją, inni zaczęli organizować się w ruchy opozycyjne. Jednocześnie meczety coraz częściej stawały się ośrodkami wyrażania niezadowolenia i pogardy dla zepsucia obyczajów niesionego przez cywilizację Zachodnią. Zderzenie młodej, rosnącej populacji ze strukturą społeczną nie mogącą zapewnić zarówno rozwoju do nowoczesnej formy, jak i stabilnego tradycyjnego społeczeństwa, stworzyło w końcu warunki do wybuchu rewolucji.
[edytuj] Fala protestów
W okresie do 1978, sprzeciw wobec szacha wyrażała głównie miejska klasa średnia, w dużej części świecka i popierająca monarchię konstytucyjną. Większe protesty zostały jednak zorganizowane później przez islamskie grupy.
W styczniu 1978 oficjalna prasa wydrukowała oszczerczą historię atakującą Chomeiniego. Wywołało to gwałtowną reakcję przywódców religijnych oraz studentów, i doprowadziło do rozruchów w mieście Qom. Do stłumienia rozruchów zostało użyte wojsko, co doprowadziło do zabicia kilkudziesięciu (70+) protestujących.
Zgodnie z szyickim zwyczajem, czterdzieści dni po śmierci zmarłego odprawiane jest nabożeństwo żałobne. 18 lutego w meczetach w całym kraju wezwano do uhonorowania pamięci zabitych studentów. W wielu miastach nastąpiły marsze żałobne ku czci ofiar w Qom i przeciwko rządom szacha. Tym razem w mieście Tabriz doszło do starć z wojskiem i śmierci ponad stu demonstrantów. Ten sam scenariusz powtórzył się później 29 marca i 10 maja. W kolejnych demonstracjach niszczone były luksusowe hotele, kina wyświetlające "nieetyczne filmy" i inne symbole obecnej władzy.
Niepokoje społeczne i szalejąca inflacja powodowały gwałtowne pogarszanie się irańskiej ekonomii. W lecie 1978 roku rząd wprowadził zmiany oszczędnościowe obejmujące zatrzymanie wielu projektów publicznych i zamrożenie płac. Efektem był gwałtowny wzrost bezrobocia i niezadowolenia wśród robotników. Robotnicy ci dołączyli do studentów w kolejnych protestach i demonstracjach.
[edytuj] Obalenie szacha
Przez następne miesiące kolejne protesty były organizowane regularnie, pogłębiając destabilizację państwa. We wrześniu 1978 roku szach wprowadził stan wojenny, zakazując wszelkich demonstracji. Wkrótce potem, w piątek 8 września nastąpiła wielka demonstracja w Teheranie, która później została nazwana Czarnym Piątkiem. Rząd do jej stłumienia użył pełnej siły wojska. Czołgi, helikoptery i karabiny maszynowe spowodowały śmierć kilkuset osób.
Konsekwencją Czarnego Piątku była całkowita utrata poparcia rządu zarówno przez obywateli jak i przez zagranicznych sojuszników. Strajk generalny w październiku unieruchomił całkowicie gospodarkę państwa. Protesty osiągnęły apogeum w grudniu, podczas świętego miesiąca Muharram. Każdego dnia setki demonstrantów ginęło w walkach z wojskiem, a demonstracje cały czas przybierały na sile. 12 grudnia na ulicach Teheranu demonstrowało ponad dwa miliony ludzi.
W tym samym czasie do protestów zaczęli dołączać sami wojskowi. Szeregowi żołnierze odmawiali strzelania do demonstrantów, a niektórzy zwrócili się przeciwko swoim zwierzchnikom i zorganizowali bunty w bazach wojskowych.
16 stycznia 1979 szach i cesarzowa opuścili Iran, pozostawiając władzę w rękach premiera Szapura Bachtiara, który próbował uspokoić sytuację w państwie. Rozwiązał SAVAK i uwolnił wszystkich więźniów politycznych. Pozwolił na powrót do kraju po latach wygnania Ruhollaha Chomeininiego i zaproponował mu utworzenie autonomicznego państwa religijnego w Qom w zamian za współpracę w utrzymaniu konstytucji i zorganizowaniu wolnych wyborów. Chomeini odrzucił tę propozycję i powołał własny rząd. Wkrótce potem, po ogłoszeniu bezstronności przez wojsko, monarchia oficjalnie przestała istnieć.
[edytuj] Chomeini przejmuje władzę
Obalenie rządu szacha było wielkim świętem dla mieszkańców Iranu. Wkrótce jednak ujawniły się różnice zdań co do przyszłości państwa. Co prawda Chomeini był najbardziej popularną postacią, ale wiele spośród grup rewolucyjnych odmówiło udzielania mu poparcia. W momencie rewolucji istniały silne liberalne, sekularystyczne, marksistowskie i anarchistyczne frakcje, oraz wiele grup religijnych chcących mieć wpływ na dalsze losy Iranu.
Armia i gospodarka państwa były w rozsypce, a relacje międzynarodowe musiały zostać nawiązane praktycznie od zera. W początkowym okresie powstały dwa główne ośrodki władzy. Ruch Wolnościowy z premierem Mehdi Bazarganem na czele usiłował utworzyć własny świecki rząd. Jednocześnie ruch religijny kierowany przez Chomeiniego powołał Islamską Partię Republikańską. Początkowe próby współpracy pomiędzy tymi ośrodkami zmieniły się szybko w otwartą wrogość.
Władza religijna szybciej zaprowadziła porządek w państwie, zamieniając komórki rewolucyjne w zorganizowaną Gwardię Rewolucyjną. Gwardia ta przejęła większość lokalnej władzy w państwie, dodatkowo obejmując kierownictwo nad sądami w których odbywały się procesy byłych wojskowych i członków służby bezpieczeństwa szacha.
W czerwcu 1979 Ruch Wolnościowy opublikował pierwszą wersję nowej konstytucji. Określała ona Iran jako Republikę Islamską, ale nie dawała żadnej władzy ulemom ani prawu islamskiemu. Konstytucja została przedstawiona nowo powołanej legislaturze, która jednak poparła Chomeiniego i odrzuciła konstytucję uznając że nowy rząd powinien być "w 100% islamski".
W nowej konstytucji zostało utworzone dożywotnie stanowisko Najwyższego Prawnika Muzułmańskiego, które objął Chomeini. Ma on władzę nad wojskiem i służbami bezpieczeństwa oraz prawo weta w wyborze najwyższych urzędników państwowych. Prezydent wybierany jest na okres czterech lat, ale każdy z kandydatów musi być zatwierdzony przez Radę Nadzorującą. Chomeini oficjalnie tytułowany jest "Przywódcą Rewolucji" oraz "Najwyższym Przywódcą Duchowym".
