Gwary laskie
Z Wikipedii
| Lašský | |
| Obszar | Czechy (Północe Morawy, Śląsk Czeski), Polska (okolice Raciborza i Głubczyc) |
| Liczba mówiących | 0,5 - 2 mln |
| Ranking | nie sklasyfikowane |
| Klasyfikacja genetyczna | języki indoeuropejskie
|
| Pismo | łacińskie |
| W Wikipedii | |
| Zobacz też: język, języki świata
|
|
Gwary laskie[1] (cz. lašská nářečí) – zespół etnolektów północno-wschodniej Republiki Czeskiej należących do grupy języków zachodniosłowiańskich, najczęściej uważane za dialekty języka czeskiego, aczkolwiek dialektolodzy polscy pochodzenie tych gwar wiążą z językiem polskim[2], zaś dialektolodzy czescy z językiem czeskim, a różnią się one zarówno w wymowie jak i piśmie od obu języków (dyglosja).
Gwary laskie są blisko spokrewnione z śląskimi etnolektami z terenów Rzeczypospolitej Polskiej, które również zawierają sporo germanizmów, i są uważane za przejściowe pomiędzy dialektami morawskim i śląskim.
Spis treści |
[edytuj] Opinie
Prof. dr Rudolf Grulich w swej przedmowie do monografii na temat Ondry Łysohorsky'ego pisze: Czasem nazywano ten język śląskim ("schlonsakisch") lub poniżająco wodno-polski ("wasserpolakisch"). Lachowie pojawiają się też pod pojęciami Ślązacy lub Górale.[3][4].
Hanna Dalewska-Greń uważa, że reprezentowany obecnie przez jednego, wybitnego pisarza, Ondrę Łysogórskiego, "mikrojęzyk" oparty na dialekcie laskim jest najciekawszym chyba zjawiskiem w Słowiańszczyźnie[5].
[edytuj] Zasięg
Kodyfikację laskiej gwary górnoostrawskiej usystematyzował w latach 30. XX wieku Óndra Łysohorsky (Erwin Goj), tworząc literacki język laski (lašský), pisał w nim poezję i opowiadania. W zakończeniu "Spjewajuco piaść" (1934) pisze on o ok. 2 mln ludzi mówiących językiem laskim po polskiej i czeskiej stronie granicy (też na Kisucach), zamieszkujących ziemie: raciborską, hulczyńską, opawską, ostrawską, frydecką, północno-wschodnie Morawy, cieszyńską po obu stronach Olzy oraz czadecką z doliną Turzówki i kotliną Czarne. Twierdzenie to wywołało szok i krytykę, przede wszystkim wśród Czechów.
[edytuj] Walka kultur i dialektów (Kulturkampf)
Od lat 70. XIX w. Prusy wspierały na Śląsku i Morawach (w powiatach: głubczyckim, raciborskim po pruskiej stronie i w rejonie Opawy, Frydka i Cieszyna, po stronie austriackiej, przy pomocy, sympatyzujących z Prusami, Niemców Sudeckich) bliżej spokrewniony z czeskim, język/dialekt morawski. Była to część (wymierzonej m.in. przeciw katolickiej Austrii i powodowanej obawą Bismarka powstania aliansu Francji i Austro-Węgier [6]), kampanii wspierającej propruski „śląski ruch narodowy“ i niejako reakcja Prus na liberalizację austriackiej polityki narodowościowej, przejawiającej się m.in. w założeniu w kwietniu 1848 w Wiedniu Związku Austriackich Ślązaków, uznaniu równouprawnienia wszystkich narodów Cesarstwa (rozporządzenie 4 marca 1849) i wydaniu 30 grudnia 1849 r. rozporządzenia o utworzeniu ziemi śląskiej i 30-osobowego Sejmu Ziemi Śląskiej (Schlesische Landtag) w Opawie (Opava).
[edytuj] Gramatyka i wymowa
Gwary laskie nie są jednolite i można w zasadzie mówić o obszarze multidialektycznym, w którym jednakże nie wykształcił się dialekt wiodący. Dzielą się one na liczne subdialekty: zachodnio-, wschodnio- i południowolaskie. Tego typu różnorodność dialektów jest nietypowa dla reszty Republiki Czeskiej, w której używa się przeważnie jednego interdialektu, w wyniku czego obserwuje się ogólny spadek używalności także dialektów laskich. Większość mówiących nimi mieszkańców (przede wszystkim młodszych) mówi na co dzień w języku czeskim, czasem z laskim akcentem.
[edytuj] Niektóre cechy charakterystyczne wymowy
- spółgłoski zwarto-szczelinowe dz, dž (dźwięczne odpowiedniki cz. c i č), jak również ł (zamiast czes. l),
- akcent na przedostatnią sylabę (jak w polskim, w czes. na pierwszą),
- odmienna deklinacja (bardzo podobna do śląskiej),
- częste przegłosy "a->o" i "e->y",
- jednakowa wymowa długich i krótkich głosek (w odróżnieniu od języka łużyckiego i po części polskiego),
- brak protetycznego v (np. okno a nie jak w potocznym czeskim vokno)
[edytuj] Podgrupy języka laskiego i ich cechy charakterystyczne
| Podgrupa | Rejon | Cechy charakterystyczne |
|---|---|---|
| Podgrupa zachodnia | Opawa | i zamiast 'á np.: smič se (śmiać się) końcówka u w 3. os. l.m. (oni su, prošu, myslu), |
| Podgrupa wschodnia | Ostrawa | przegłos -aj -> -ej ś, ź, dź |
| Podgrupa południowa | Frensztat, Kopřivnice, Studénka | sy zamiast se (się) |
[edytuj] Koniugacja
Przykład koniugacji czasownika "być"
- joch/jo žech je/jo sém
- tyś/ty žeś je
- ón je
- my śmy su
- wy śće su
- óni su
[edytuj] Przykłady
[edytuj] Przykład laskiego zdania i porównanie z pokrewnymi językami
- laski: Mjełach / Žech mjeła w Łubojatach četku.
- śląskie:
- górnośląski: Mjałach / Mjała żech w Łubojatach ciotka / tante.
- cieszyński: Miałach na Łubojatach ciotke / ciotym.
- zaolziańskie [7] : Miałach na Łubojatach ciote / ciotym.
- czeski: Měla jsem v Lubojatech tetu.
- polski: Miałam w Łubojatach ciotkę.
[edytuj] Wiersz Ó. Lysohorskiego
Kaj noród mój?
Pisany je mój wérš nocami.
Joch był jak pes wyhnany w swět.
Joch błudził wečer ulicami
a społ jak chachar pod mostami,
mój žiwot ňeznoł žodén kwět.
Jo zatracény syn Ostrawy
pro kořéň mjesta némjéł sém.
Kus Polska tam, tu kus Morawy,
tu buržuj Čech, tam Polok drawy.
Kaj noród mój? Kaj lašsko zém? …
[edytuj] Przykład tekstu z Baborowa
Rałz siekli trze chłopi trałwu na łuce. Jak ju zejsiekli, siedli se do kupky a rozprałwiali. Jedyn zacznuł opowiedać o Meluz-inie. Wrałz se porwał wielki wicher. Wtim przyszła ku nim szumnał pani a prawiyła: "Jał jest ta, co o ni rzuńdzicie. Eli to zrobicie, co wum powim, to budu wybawynał. Nejprzodzi budzie welnałski mrałz: to wydyrżcie. Potim przidzie welki hic; to tejż wytwejcie. Na ostatku stanie se wicher, a w tim wichrze uzdrzicie rozmańte wieca; to niy micie strachu". Ci chłopi obiecali to zrobić, co im ta pani kałzała. A una sie straciyła. Jak tak jeszcze siedzieli w kupie, zrobiyła se wrałz strasznał zima. I zaczli myrznuć. Dyrkotali po całim ciele a zubama zgrzitali. Ale wydyrżeli. Po mrojzie przyszedł welki hic. Było tak horko, co ażby o mało byli zemdleli. Jeden ś nich już chcioł uciejc. Ci drudzy go jednak zadyrżeli. Potim hicu porwoł se wicher, a w tim wichrze widzeli rozańte straszna. To wszyscy trze chcieli uciekać. Ale spumnieło se im, co tej pani obiecali. I tim razym wytwali. Za chwilu było cicho. I przyszła zajś ta pani, dziekowała i dała im moc peniz, bo uni ju wybawiyli.[8]
[edytuj] Ostrawska piosenka ludowa:
V jednym dumku na Zarubku
mjal tam chlopek švarnu robku,
ale robka teho chlopka rada nimjala.
A ten její chlopek dobrotisko byl,
Un te svoji robce všicko porobil,
Čepani ji pomyl, bravkum daval žrať,
Děcko mušel kolibať.
Robil všecko, choval děcko,
taky to byl dobrotisko,
ale robka teho chlopka rada nimjala.
Štvero novych šatuv, štvero střevice,
Do kostela nešla, enem k muzice,
Same šminkovani, sama parada,
Chlopka nimjala rada.
A chlopisku dobrotisku
sluze kanum po fusisku,
jak to vidí, jak to slyší, jako robka je.
Dožralo to chlopka, že tak hlupy byl,
do hospody zašel, vyplatu přepil,
a jak domu přišel, řval jak hrom by bil,
a tu svoju robku zbil.
Včil ma robka rada chlopka,
jak un pisko ona hopka,
Hanysko sem, Hanysku tam,
jo tě rada mam.
Věřte mi ludkově, že to tak ma byť,
raz za čas třa robce kožuch vyprašiť,
a potom je dobro ta jak ovečka
a ma rada chlopečka.
[edytuj] Literatura po lasku (wybór)
Głównym przedstawicielem laskiej literatury był Ó. Łysohorsky, oprócz niego w latach 30. XX w. tworzyli: Jan Stunavsky (właściwie: Jan Lisník), Jozef Šinovsky (wł.: Jozef Bilan), Jura Hanys (wł.: Bohumil Marek) i inni. Ich literacka działalność po lasku zakończyła się jednak wraz z wybuchem II wojny światowej, a próby jej wznowienia po wojnie były raczej nieśmiałe, nieliczne i związane z represjami komunistycznych władz CSR.
[edytuj] Poezja
[edytuj] Óndra Łysohorsky
- Spjewajuco piaść (1934) (pl. Śpiewająca pięść)
- Hłos hrudy (pl. Głos ziemi) (1935)
- Wybrane wérše (Wybrane wiersze)(1936)
- Lašsko poezyja 1931-1937
- Aj lašske řéky płynu do mořa (1958)
- Lašsko poezyja 1931-1977 (1988)
[edytuj] Jan Stunavsky
- Melodyje z hur (1945) (pl. Melodie z Gór)
[edytuj] Proza
[edytuj] Josef Šinovky
- Hałdy na roli (1945) – powieść
[edytuj] Emilie Gudrichová
- Slezsko mluví (1946) (pl. Śląsk mówi)
Przypisy
- ↑ Spotykana jest również nazwa lechicki(e), kolidujące jednak z terminem języki lechickie.
- ↑ Zasięg i podział gwar śląskich, Krzysztof Kleszcz, uniwersytet Opole
- ↑ Gelegentlich wurde die Sprache auch als schlonsakisch bezeichnet oder abfällig als wasserpolakisch. Die Lachen tauchen auch unter Namen wie Schlonsaken und Goralen auf. cytat z przedmowy prof. Grulicha do "Lachische Gedichte"
- ↑ Carsten Eichenberger, Rudolf Grulich i Ortfried Kotzian: Dort wo die Karpaten an Sudeten rühren, Lachische Gedichte. Wydawnictwo: Gerhard Hess Verlag, 1998. ISBN 3-87336-145-0.
- ↑ Dalewska-Greń H., Języki słowiańskie, PWN, Warszawa 2007, ISBN 978-83-01-12391-8, str. 586
- ↑ Klose, Mantl, Zsifkovits, "Katholisches Soziallexikon" Wydawnictwo: Tyrolia, Innsbruck, Wiedeń, Monachium, 2.wydanie, 1980
- ↑ zaolziańskie tj. frysztackie, cieszyńskie i jabłonkowskie.
- ↑ Z książki S. Bąks, Mowa polska na Śląsku. Zapisane przed rokiem 1937 przez F. Steuera
[edytuj] Bibliografia
- prof. Isakow, Słowiańskie mikrojęzyki literackie, 1981, (monografia)
- Ondra Łysohorsky, Spjewajuco piaść (Śpiewająca pięść), 1934
- Jan Balhar, Skladba lašských nářečí, 1967
