Dzwon (instrument)

Z Wikipedii

Części typowego dzwonu: 1. jarzmo, 2. korona, 3. hełm (głowa), 4. krawędź górna, 5. płaszcz 6. wieniec, 7. krawędź dolna (warga), 8. usta, 9. serce dzwonu, 10. linia paciorka

Klasyczny dzwon z sercem. Dzwon Zygmunta na Wawelu

Dzwon – instrument muzyczny należący do grupy idiofonów naczyniowych. Dzwon jest instrumentem perkusyjnym, gdyż źródłem dźwięku jest drganie całego instrumentu, pobudzanego uderzeniami serca lub bezpośrednimi uderzeniami za pomocą innego przedmiotu np. belki lub bijaka^[1].

Dzwony można podzielić na kloszowe, kuliste z sercem, kuliste bez serca (grzechotkowe), bezsercowe głębokie i bezsercowe płytkie. Materiałami wykorzystywanymi do budowy dzwonów dużych jest brąz, spiż lub staliwo, mniejsze mogą być wykonane ze mosiądzu, szkła, ceramiki lub drewna^[2], a także z tworzyw sztucznych.

Klasyczny dzwon składa się (patrząc od góry ku dołowi) z korony, hełmu, krawędzi górnej, płaszcza, wieńca i krawędzi dolnej. Wewnątrz znajduje się serce. Korony dzwonów wyposażone są w kabłąki (zwykle 4 lub 6) lub trzpienie służące do zawieszenia instrumentu. Dzwon stalowymi taśmami lub klamrami mocowany jest do jarzma, które stanowi ruchomy element zawieszenia. Jarzmo osadzone jest w nieruchomym siedzisku. Wyjątek stanowią dzwony zegarowe, mocowane na sztywno, których konstrukcja nie wymaga stosowania ruchomego jarzma.

Serce dzwonu wykonuje się z miękkiej, kutej stali. Zawieszone jest tak, by uderzało w najgrubszą część płaszcza tzw. wieniec (zwany również pasem odsercowym lub kołnierzem). Waga serca stanowi zwykle ok. 4% masy całego dzwonu. Dla uzyskania poprawnego dźwięku istotne jest właściwe ukształtowanie serca oraz jego zawieszenie. Nawet nieznacznie przesunięte serce może spowodować pęknięcie lub wyszczerbienie dzwonu.

[edytuj] Historia dzwonów

[edytuj] Na świecie

Dzwon bezsercowy w buddyjskiej świątyni w Otsu, Japonia

Prekolumbijski dzwonek z miedzi, kultura znad Missisipi

Mocowanie dzwonu do jarzma

Stalowa konstrukcja dzwonna, widoczne jarzmo i siedzisko

Za ojczyznę dzwonów uważa się Azję, najstarszy zachowany do dziś instrument pochodzi z IX w. p.n.e. Jest to nieduży dzwonek z brązu odkopany w pobliżu Babilonu. Dzwony były znane również w Egipcie, Chinach, Indiach, w niektórych częściach Afryki i Ameryki. Dzwonki na szatach kapłana opisane są w Biblii w Księdze Wyjścia^[3]. W Chinach legendarne dzwony wiązane są z mitycznym cesarzem Yen Ti (Płomienny Cesarz), który miał zostać poinformowany za pomocą ich dźwięku o buncie w stolicy. Dzwony i dzwonki są obecne od 5 000 lat w Indiach, Nepalu i Tybecie. Znajdowane są w grobach władców indiańskich w Ameryce Środkowej i Południowej, znane były Aztekom i Inkom – najstarsze znaleziska pochodzą z 500 r. p.n.e^[4].

[edytuj] W Europie

W Europie dzwony były wzmiankowane już w starożytności – piszą o nich m.in. Plutarch, Pliniusz i Strabon. Początkowo były to instrumenty kute lub nitowane z blach. W IV w. p.n.e. pojawiły się małe dzwonki odlewane, używane najczęściej do celów świeckich^[5]. Około V wieku. n.e. dzwony pojawiają się we Włoszech i Francji już jako przedmioty obrzędowe. Papież Sabinian na poczatku VII w. wprowadził dzwony do użytku kościelnego. W czasach karolińskich zaczęto wznosić dzwonnice. Orso I Partecipazio - doża Wenecji w 865 roku ofiarował cesarzowi bizantyjskiemu Michałowi III dzwon, umieszczony później na dzwonnicy w kościele Hagia Sofia (zniszczony w 1453 po zajęciu przez Turków). Dzwon ten był pierwszym dzwonem ustawionym we wschodniej Europie^[6]. W czasie pontyfikatu papieża Jana XIII ok. roku 968 wprowadzono zwyczaj nadawania dzwonom imion, włączając te instrumenty do przestrzeni sacrum^[7].

[edytuj] W Polsce

Do Polski dzwony przywędrowały razem z chrześcijaństwem. W XI w. musiało być ich już wiele, skoro czeski kronikarz Kosmas pisze: „…Na końcu więcej niż na stu wozach – wieźli olbrzymie dzwony i wszystek skarb Polski, za nimi postępował niezliczony tłum znakomitych mężów, z rękami skrępowanymi żelaznymi pętami…” (cyt. dot. najazdu Brzetysława I na Polskę w 1039)^[8]. Jest to najstarsza wzmianka o dzwonach na ziemiach polskich.

Najstarsze dziś zachowane dzwony w Polsce pochodzą z końca XIV w. Są to Nowak z Katedry na Wawelu, datowany na I połowę XIV wieku, uszkodzony Urban z Biecza odlany w 1382 r. oraz dzwon św. Wawrzyńca z kościoła NMP w Toruniu z 1386 r. Najsłynniejszym polskim dzwonem jest Dzwon Zygmunta znajdujący się w katedrze wawelskiej, natomiast największym Dzwon Maryja Bogurodzica z Bazyliki Matki Boskiej Licheńskiej w Licheniu^[9]

Jedyne w Polsce Muzeum Dzwonów znajduje się w Przemyślu. W swojej kolekcji posiada m.in cenne dzwony galicyjskie, gdańskie i toruńskie. Oprócz dzwonów kościelnych zobaczyć można też sygnalizacyjne, zegarowe i okrętowe. Większość kolekcji stanowią jednak dzwony wytworzone w słynnych przemyskich ludwisarniach rodziny Felczyńskich.

[edytuj] Zmiany kształtu dzwonów kościelnych

Proporcje dzwonów zmieniały się na przestrzeni dziejów, najstarsze zachowanie instrumenty mają kształt wydłużony, a stosunek wysokości (bez korony) do dolnej średnicy wynosił 1,2 i więcej. Od XIV w. dzwony posiadają ten stosunek równy ok. 1,0 czyli średnica równa była wysokości. W XVIII w. wysokość znacznie obniżono stosując proporcje w granicach 0,78 - 0,82, natomiast od XIX w. powrócono do tradycji gotyckiej^[10][11].

Zmiany kształtu dzwonów na przestrzeni dziejów
1038	1398	1557	1720	1839

[edytuj] Ludwisarstwo na ziemiach polskich

Pracownia ludwisarska z 1568 r.

Strojenie dzwonu

Początkowo dzwony były odlewane przez mnichów, szczególnie benedyktyni byli znani ze sztuki odlewania. Jeden z nich, Teofil Prezbiter w 1110 napisał dzieło Diversarum Artium Schedula, w którym zawarł zasady wytwarzania dzwonów^[12]. Na przełomie XIII/XIV w. rzemieślnicy świeccy wypierają odlewnictwo klasztorne. Ludwisarstwo było wówczas zawodem wędrownym, dzwonoleje wędrowali od kościoła do kościoła, by na miejscu realizować zamówienia w prymitywnych warunkach. W tym czasie ludwisarze zaczynają odlewać również lufy armatnie, płyty nagrobne, chrzcielnice, moździerze i drobne przedmioty domowego użytku. W XV w. ludwisarstwo wędrowne zanika i powstają pierwsze stałe warsztaty. Najbardziej znane ludwisarnie w Polsce działały w Przemyślu, Gdańsku, Krakowie, Warszawie, Toruniu, Lwowie, Wilnie oraz na Śląsku. Okres świetności przypadł na epokę renesansu, gdy powstawały największe i najdoskonalsze dzieła sztuki odlewniczej. Najbardziej znanym ludwisarzem był twórca Dzwonu Zygmunta Hans Beham, a szczególne uznanie w Polsce i Europie znalazły dzwony gdańskie pochodzące z ludwisarni Beninghów (XVI w.)^[13].

Zawód ludwisarza przetrwał do dzisiaj, na terenie Polski funkcjonuje obecnie kilka warsztatów, które nadal odlewają dzwony tradycyjnymi metodami. Do najstarszych i najsłynniejszych należą ludwisarnie Felczyńskich działające od 1808.

[edytuj] Technika odlewania dzwonów

Współczesne dzwony odlewa się z brązu czyli stopu miedzi i cyny. Ludwisarnia Felczyńskich stosuje stop o zawartości 77% Cu i 23% Sn). Czasami używa się spiżu, który jest odmianą brązu, lub innych metali takich jak aluminium, stal czy nawet złoto. Dokładny skład chemiczny stopu dzwonnego zawsze otoczony był tajemnicą, przekazywaną z pokolenia na pokolenie ludwisarzy.

Proces produkcji rozpoczyna się od przygotowania formy, która składa się z trzech części - rdzenia, dzwonu fałszywego i kapy. Rdzeń (czyli wewnętrzny profil dzwonu) wykonuje się z gliny, dzwon fałszywy z gliny pokrytej łojem. Na dzwonie fałszywym umieszcza się ozdoby i ornamenty wykonane z wosku. Płaszcz (zewnętrzną formę) wykonuje się ponownie z gliny. Następuje proces wypalania, podczas którego łój i wosk wytapia się pozostawiając między trzema częściami formy wolne miejsce.

Po rozdzieleniu trzech części dzwon fałszywy niszczy się, a po złożeniu rdzenia z kapą powstaje puste miejsce, które zalewa się płynnym metalem. Dzwon stygnie od dwóch do kilkunastu dni zakopany w ziemi, po wydobyciu z ziemi i zniszczeniu formy jest czyszczony, polerowany i złocony. Ostatnim etapem jest okucie dzwonu, czyli sztywne połączenie z jarzmem^[14].

[edytuj] Zastosowania dzwonów

Dzwony obok funkcji liturgicznych stosowane były również do sygnalizacji

W krajach chrześcijańskich dzwony pełnią ważną funkcję religijną, wzywają na nabożeństwa i do modlitwy, uświetniają swoim dźwiękiem uroczystości i święta. Niewielkie dzwonki o wysokim tonie wykorzystywane są w kościołach podczas liturgii.

Jednak dzwony i dzwonki używano nie tylko w religijnych celach. W IX w. były zawieszane na specjalnych wieżach i pełniły funkcję sygnalizacyjną. W średniowieczu bito w dzwony w czasie egzekucji, a skazańcom wieszano małe dzwonki na szyjach. Dzwony ostrzegały przed najazdem wroga, biły na trwogę podczas pożarów, głosiły śmierć i narodziny władców. Małe dzwonki pojawiały się na szatach dostojników kościelnych i czapkach błaznów. W Tybecie zawieszane na ścianach pełnią funkcję młynków modlitewnych.

Ze względu na przeznaczenie instrumenty te można podzielić na kilka grup, dzwony kościelne, klasztorne i cmentarne pełniły funkcje religijne. Dzwony ratuszowe, zamkowe, zegarowe, pożarowe i folwarczne odmierzały czas i stosowane były do sygnalizacji. Na statkach i okrętach stosowane są dzwony okrętowe (sygnalizacyjne i mgłowe), w sądach używane były dzwonki do uciszania sali, w szkołach do odmierzania czasu pracy. Dzwony drogowe ostrzegały na przejazdach kolejowych, natomiast dzwonki domowe służyły do wzywania służby i informowały o posiłkach. Małe dzwonki stosowane są nadal w sklepach, stosuje się je również jako ozdobę uprzęży (janczary) i zakłada zwierzętom (dzwonki pasterskie)^[15].

[edytuj] Inskrypcje i dekoracje na dzwonach kościelnych

Bogaty w inskrypcje i ozdoby dzwon z 1591 r.

Wczesne dzwony kościelne nie posiadały żadnych ozdób i inskrypcji. Pierwsze zdobienia i napisy pojawiły się na dzwonach w XI wieku. Były to sentencje biblijne, imiona patronów i świętych oraz formuły modlitewne. Napisy wykonywano w języku łacińskim, najpopularniejsza formuła brzmiała "O rex glorie Chryste veni cum pace"^[16]. Język polski pojawił się w inskrypcjach dzwonnych dopiero w XV w. Początkowo były to elementy ryte, ryt wykonywano na formie odlewniczej, więc ozdoby i napisy na gotowym dzwonie były wypukłe.

Obok inskrypcji pojawiały się również ozdoby, były to ornamenty roślinne, arabeski oraz płaskorzeźby, szczególnie popularny był motyw Ukrzyżowania. W renesansie obok elementów religijnych pojawiają się świeckie, są to imiona fundatorów, daty odlania, znaki (gmerki) i imiona ludwisarzy oraz sentencje i napisy informujące o funkcjach instrumentu np. "Vivos voco, mortuos plango, fulgura frango"^[17].

[edytuj] Dzwony w kulturze

[edytuj] Starożytność

W starożytnych Chinach, począwszy od epoki Czou (1122–770 p.n.e.), dzwony pełniły standardową funkcję instrumentu. Ich pięciostopniowa skala muzyczna odpowiadała pięciu elementom boskich osobowości. W świecie antyku pojawiają się funkcje sygnalizacyjne, dzwony informują o otwarciu i zamknięciu termy lub targu, ostrzegają przed zagrożeniem. Umieszczane są na drzwiach, by sygnalizować mieszkańcom o przybyciu gości (Pompeje)^[18].

Dzwonom i dzwonkom zaczęto przypisywać moc niezwykłą, a nawet magiczną. Wg starożytnych cechy te posiadał spiż, stanowiący najważniejszy materiał, z którego powstawały instrumenty. Wierzono, że dźwięk spiżu jest głosem bogów. Asyryjczycy za pomocą świątynnych dzwonów wypędzali demony, małe dzwonki zawieszone na szyi i szatach miały odpędzać zło i przynosić szczęście. Rzymianie umieszczali na okrętach po dwa dzwony, na dziobie i rufie, ich zadaniem było odstraszanie morskich potworów. Dzwonki zawieszane na szyjach dzikich zwierząt miały świadczyć o ich obłaskawieniu. Wierzono, że niezwykły dźwięk dzwonu zapewnia żyjącym łączność ze światem zmarłych np. na wyspie Santos w VII w. p.n.e. dzwony używano w trakcie ceremonii pogrzebowych i uroczystości ku czci zmarłych. Etruskowie wieszali je na grobach królów^[19].

[edytuj] Średniowiecze

Dzwon Tuba Dei w Toruniu

Rytuał poświęcania dzwonów i nadawania im imion, wprowadzony w X w. przez papieża Jana XIII sprawił, że dzwony z prostych narzędzi sygnalizacyjnych przeistoczyły się w pośrednika między człowiekiem a Bogiem, tym samym wkroczyły do strefy sacrum, nastąpiła ich personifikacja.

Podobnym celom służyły również napisy i dekoracje na dzwonach, których treść niesiona jest przez dźwięki wydawane przez instrument.

Wyznaczające rytm życia, odmierzające czas pracy i modlitwy dzwony służyły także do wyrażania radości, smutku i triumfu. Towarzyszyły człowiekowi od narodzin do śmierci. Brak ozdób i surowość formy średniowiecznych instrumentów, nawiązywał do strojów ówczesnego duchowieństwa^[20]. Język dzwonu był językiem ponad podziałami, stał się Tuba Dei - Trąbą Bożą, pełniącą rolę szczególnego kaznodziei. Dzwony, umieszczone na wysokich gotyckich wieżach, były niedostępne dla oczu przeciętnego słuchacza, musiały tym samym wprowadzać wrażenie wzniosłości i cudowności, wpływając na świadomość odbiorców przekazu.^[21].

[edytuj] Współczesność

Dzwony Kościoła Mariackiego zniszczone podczas nalotów w 1942 r.

Dzwon Pokoju w Hiroszimie.

Obok tradycyjnych funkcji i zastosowań dzwonów w XX w. pojawiły się instrumenty pełniące funkcje pomników. W 1949 r. w w Hiroszimie zawieszono Dzwon Pokoju, którego dźwięki co roku przypominają ofiary wybuchu bomby atomowej. Podobną funkcję pełni dzwon na terenie obozu zagłady w Buchenwaldzie, oraz zniszczone w czasie nalotu w 1942 dzwony Kościoła Mariackiego w Lubece.

W Polsce, w Poznaniu znajduje się Dzwon Pokoju i Przyjaźni Między Narodami. Umieszczono go na terenie dawnego pruskiego Fortu Winiary, obecnie Park Cytadela. Obok znajduje się cmentarz żołnierzy radzieckich i brytyjskich lotników, którzy zginęli w walkach o Poznań w 1945 r.

Przypisy