Kolonisatie
Uit Wikipedia, de vrije encyclopedie
Kolonisatie betekent oorspronkelijk: het vestigen van een deel van de eigen bevolking in een landstreek die nog niet door het eigen volk bewoond wordt. Dat kan in een onbewoond, onontgonnen gebied zijn, maar het kan ook een vestiging zijn in ‘vreemd’ gebied tussen de daar al aanwezige ‘vreemde’ bevolking. Het Latijnse colonia betekent nederzetting van boeren. Kolonisatie bestaat dus al zolang als de mens grond bebouwt.
[bewerk] Geschiedenis van de kolonisatie
Vanaf de 15e eeuw vestigen West-Europese handelaars handelsposten en factorijen op verre overzeese kusten, en verdedigen die zo nodig met wapens. Deze handelsposten groeien soms uit tot forten, en soms ook tot meer permanente verblijfplaats, nederzetting van Europeanen. Daarmee werden de handelsposten ook ‘kolonies’ genoemd. Soms werden vanuit deze kust-kolonies gebieden meer landinwaarts veroverd en onder Europees bestuur gebracht. De Spanjaarden en Portugezen begonnen daarmee in de 16e eeuw in Amerika. Ook deze veroverde gebieden (zie ook Kolonisatie en imperialisme) werden ‘kolonies’ genoemd, en dat is eigenlijk een onjuiste benaming. Juister zou zijn: geannexeerd of veroverd gebied. Vestiging van Europeanen in die gebieden was in het begin immers bijzaak: er gingen wel wat Europeanen, meestal voor beperkte tijd, wonen, maar vooral om het gebied te ‘besturen’, onder de duim te houden. Doel van deze ‘kolonies’ was vooral uitbuiting van het gebied voor de levering van producten, grondstoffen en delfstoffen, en vermoedelijk ook het bevredigen van machtswellust.
Als in Europa het besef groeit dat het beleid ten aanzien van dit laatste type ‘kolonies’ vooral het Europese belang vooropstelt en daarmee de belangen van de inheemse bevolking vaak schaadt, ontstaat de term kolonialisme: ‘Denk- en handelwijze van de koloniale mogendheid waarbij het belang van het moederland overheerst’, aldus het woordenboek. Er bestaat echter nóg een betekenis van kolonialisme: ‘Het systeem waarin staten er koloniën op na hielden’, zo zegt een encyclopedie. Kolonialisme en kolonisatie hebben dus veel met elkaar te maken en zijn soms moeilijk van elkaar te scheiden; daarom behandelen we ze hier gezamenlijk. Zie voor aanvullende informatie ook Kolonisatie en imperialisme.
[bewerk] Vroege kolonisaties: Foeniciërs en Grieken
De uit het huidige Libanon stammende Phoeniciërs en hun machtig geworden kolonie Carthago stichtten overal rond de Middellandse Zee koloniën. We vinden ze op de Afrikaanse en Spaanse kust. Deze versterkte steden waren deel van een uitgebreid handelsnetwerk.
De Griekse poleis hadden in de periode tussen 750 en 500 voor onze jaartelling een bevolkingsoverschot dat in Griekenland niet kon worden gehuisvest. Op Sicilië en in Zuid Italië, zozeer vergriekst dat de streek "Nieuw Griekenland" werd genoemd, op de Turkse Zuidkust en in Zuid-Italië werden steden (kléruchiën) gesticht. Deze steden ("ap-oikia" of "ver van huis" genoemd) werden op Griekse wijze georganiseerd en behielden een band met hun Griekse moederstad of metropolis. Met de Griekse kolonisten werd ook de eeuwige bloedige rivaliteit tussen steden als Athene en Syracuse in de rest van het Middellandse-Zeegebied verspreid.
Zie hoofdartikel: Griekse kolonisatie.
Ook Alexander de Grote stichtte overal in zijn op de Perzen veroverde rijk nieuwe steden waarin zich ook veteranen van zijn leger vestigden.
[bewerk] De Romeinse kolonisatie
Het Romeinse Rijk vestigde overal waar gunstige omstandigheden zich boden koloniën. De nieuwe planmatig opgezette steden heetten coloniae. Enkele voorbeelden zijn Keulen (Colonia Claudia Ara Agrippinensium) en Orange (Colonia Julia Firma Secundanorum Arausio). In de coloniae werden de veteranen van de legioenen gehuisvest die met land in de omgeving waren beloond voor hun trouwe dienst.
Keizer Hadrianus stichtte overal in zijn rijk steden die koloniën en speerpunten van hellenisering en romanisering van het omringende gebied waren.
De bewoners waren, anders dan de leden van de stammen die in die omgeving woonden, Romeinse burgers. De Romeinen gingen bij de kolonisatie uit van het profijtbeginsel. Hun veroverde gebieden en koloniën moesten òfwel een economisch nut hebben of een strategisch belang dienen.
Evenals bij de Griekse koloniën is de invloed van de Romeinse nederzettingen nog heden merkbaar. Zij zijn de verklaring voor de verbreiding van de Romaanse talen en zelfs van typisch Griekse of Romeinse gebarentaal die zich tot in deze tijd hebben weten te handhaven.
[bewerk] Niet-westerse kolonisatie
Ook niet-Europese volkeren hebben grote gebieden gekoloniseerd. Opvallend is de kolonisatie van de eilanden in de Stille Oceaan. De Japanse expansie in Oost-Azië en in de Stille Oceaan aan het eind van de 19e en het begin van de 20e eeuw kan ook als zodanig aangemerkt worden. Het doel van deze kolonisatie was meer het verkrijgen van grondstoffen dan volksplanting.
[bewerk] Kolonisatie in de middeleeuwen
De Grote volksverhuizing in het begin van de middeleeuwen was een te weinig georganiseerd proces om van kolonisatie te kunnen spreken. Daar was eerder sprake van relocatie van gehele volkeren. Kolonisatie kwam wel voor bij de Vikingen die in Ierland, Engeland, IJsland, Groenland en op het Amerikaanse continent ("Vinland" of "Wijnland" genoemd) kolonisten vestigen. De sporen van deze bevolking zijn ook nu nog in de plaatselijke namen en gebruiken en in het DNA van de bevolking aan te wijzen. Langs de zuidkust van de Oostzee hebben Duitsers eeuwenlang gebieden gekoloniseerd ten koste van de Slavische bevolking. Duitse vorsten en de Duitse Orde bevorderden dit proces dat na de Tweede Wereldoorlog ineens ongedaan werd gemaakt.
[bewerk] Kolonisatie in het moderne Europa
In de 16e en 17e eeuw, maar ook daarna, waren delen van Europa nog onontgonnen. Verschillende heersers brachten met behulp van kolonisten streken in cultuur. Een voorbeeld is de vestiging van Duitse en Vlaamse boeren in Zevenburgen (huidige Transsylvanië, Centraal-Roemenië) in de 12e en 13e eeuw. Ook in Spanje en Pruisen was sprake van een dergelijke bevolkingspolitiek. Oliver Cromwell liet duizenden protestantse Schotse kolonisten zich vestigen in Ierland. Zij kregen het land van de katholieke Ierse boeren toegewezen.
[bewerk] Kolonisatie door West-Europese staten in de 15e t/m 17e eeuw
[bewerk] Portugal en Spanje
Vanaf 1415 reizen Portugezen, en vanaf 1492 Spanjaarden, over zee naar de kusten van West-Afrika, eilanden in de Atlantische Oceaan, Amerika, en vanaf 1498 bereiken ze over zee ook gebieden in Azië.
Vaak werden in deze 'ontdekte' gebieden handelsposten aan de kust gevestigd, die soms uitgebouwd werden tot forten, en soms ook uitgroeiden tot grotere nederzettingen. Van daaruit dreef men handel met lokale handelaren. Soms, vooral in Amerika, bracht men ook grote gebieden landinwaarts onder Europees bestuur. In Azië en Afrika blijft het de eerste eeuwen bij kustnederzettingen. Naast commerciële redenen waren misschien ook christelijke zendingsijver en/of een kruistochtmentaliteit drijfveren voor de Portugese en Spaanse kolonisaties. De verovering van Ceuta (Marokko) in 1415 was in ieder geval onderdeel van de strijd tegen de Moren.
Rond 1520 beheerst Portugal al een uitgebreid imperium in Azië, later ook gebieden in Amerika. Begin 16e eeuw brengt Spanje de grote Caraïbische eilanden Cuba en Hispaniola geheel onder Spaans bestuur. Van daaruit wordt het Midden-Amerikaanse Aztekenrijk onderworpen en iets later het Incarijk in Zuid-Amerika. Rond 1590 bezit Spanje heel Midden-, een groot deel van Zuid-, en een deel van Noord-Amerika, én de Filipijnen: een wereldrijk waarin de zon niet onderging. Er ontstond nog geen grote stroom Europese kolonisten naar de veroverde gebieden, uitgezonderd de Caraïbische eilanden waar kolonisten suikerriet gingen verbouwen. Voor het werk op de plantages werden slaven aangekocht in Afrika.
[bewerk] Nederland
Vanaf 1596 mengt de Republiek der Nederlanden zich in de concurrentiestrijd om handelskolonies, het eerst op Java, later ook elders in Azië, Afrika en Amerika. De strijd op de wereldzeeën en om de handelsfactorijen wordt gestreden met vakmanschap in scheepsbouw en in zeemanschap, maar ook met wapens. De handelsposten waren soms echte militaire forten, met kanonnen en contingenten soldaten om de vijand die vanaf zee dreigde - namelijk de Europese concurrenten - af te slaan. De kanonnen waren daarom gericht op zee: van de lokale inboorlingen had men veel minder te vrezen.
[bewerk] Engeland
Vanaf 1607 doet ook Engeland mee aan de strijd om kolonies, eerst in Noord-Amerika, later ook elders. In Noord-Amerika vestigen zich veel Engelsen, om religieuze en economische redenen.
[bewerk] Kolonialisme in de 18e en begin 19e eeuw
In de 18e eeuw verloor Engeland zijn eerste koloniale rijk ten gevolge van de eerste dekolonisatie: de opstand van de Noord-Amerikaanse koloniën in 1776, die de Verenigde Staten van Amerika vormden. Maar Engeland was toen al begonnen met de opbouw van zijn tweede koloniale rijk door de verovering van grote delen van India (slag bij Plassey, 1757). In de 18e eeuw begon de Nederlandse Verenigde Oostindische Compagnie zijn macht over Java uit te breiden.
In het begin van de 19e eeuw, toen Spanje zelf bezet was door napoleontisch Frankrijk, verklaarde een aantal Zuid-Amerikaanse koloniën zich onafhankelijk van Spanje. In de loop van die eeuw ging vrijwel het gehele Spaanse koloniale rijk verloren. De laatste klap kwam in de Spaans-Amerikaanse oorlog (1898-1899), toen door Amerikaanse interventie Guam, Puerto Rico, Cuba en de Filipijnen voor Spanje verloren gingen.
De Europese handelsfactorijen in de Afrikaanse tropen waren vanwege de inheemse ziekten en het klimaat ongeschikt voor vestiging van grote aantallen Europeanen. Men vestigde een handelspost aan de kust en liet het binnenland tot in de 19e eeuw ongemoeid en onverkend. Er waren bovendien machtige Afrikaanse rijken, en Europa bezat nog niet het militaire of technologische overwicht om deze stammen en staten te onderwerpen.
In Azië is nooit sprake geweest van nederzetting van Europeanen op grote schaal. De VOC en de Britse Oost-Indische Compagnie beperkten zich in eerste instantie tot handel.
[bewerk] Kolonisatie in de 19e eeuw
Na de eerste moeilijke jaren van de 19e eeuw ontstond in Europa een bevolkingsoverschot dat overzee, in Noord- en Zuid-Amerika, Australië en de Kaapkolonie een nieuw bestaan zocht. In Nederlands-Indië en Brits-Indië was er geen sprake van een grote toename van de Europese bevolking. De Britten regeerden Indië met een opvallend klein bestuursapparaat en de Nederlanders beperkten zich vooral tot het beheer van plantages op Java en het zuiden van Sumatra.
Door de afschaffing van de slavernij en de productie van suiker uit suikerbieten werden veel koloniën in één klap waardeloos. Nederland legde op het beheer van de Koloniën in de West (de Antillen en Suriname) geld toe, maar behield ze om prestigeredenen. Denemarken verkocht zijn kolonie in de Antillen liever aan Nederland.
In deze eeuw werd in Europa een nieuwe politiek geformuleerd; het "kolonialisme". Landen hadden, vond men, het recht om 'onderontwikkelde' gebieden te veroveren en te exploiteren. De in de kolonie gevonden grondstoffen en de afzetmarkt voor de in het Europese land vervaardigde producten zouden tot de welvaart van het koloniserende land bijdragen. Als ethische reden voor kolonialisme bracht men naar voren dat het belangrijk was de Europese 'beschaving' en het christendom in de koloniën te verspreiden. Tegenwoordig wordt deze reden ook wel beschouwd als voorwendsel, onterechte rechtvaardiging voor de overheersing van de koloniën.
Nu de industriële revolutie Europa in staat stelde om de hele wereld, met de mogelijke uitzondering van China en Japan, te veroveren, ontstond er een wedloop. Overal werd "de vlag geplant" en werden gebieden in bezit genomen. Groot-Brittannië en Nederland onderwierpen de vorsten in het door hen geclaimde gebied met list en zo nodig met geweld.
Frankrijk koloniseerde een groot, maar economisch niet erg veelbelovend, deel van Afrika. De Belgische Koning Leopold II vestigde zelfs een particuliere kolonie in de Congo. Japan en China werden niet gekoloniseerd door de nieuwe grootmacht Amerika, maar die eiste wel vrij toegang tot hun markten. De VS annexeerden wel het Koninkrijk Hawaï.
Het pas na 1870 verenigde Duitse Keizerrijk bezat nog geen koloniën maar verwierf, daartoe aangezet door felle nationalisten, alsnog gebieden in Afrika en de Stille Oceaan.
Duitsland ontwikkelde zich in de tweede helft van de 19e eeuw zeer snel als industriële mogendheid. Voor het einde van de 19e eeuw overtrof de productie van kolen en staal al die van Engeland. Over de richting van de buitenlandse politiek was in die periode een meningsverschil tussen Rijkskanselier Otto von Bismarck en keizer Wilhelm II. De laatste streefde een koloniaal rijk na, de eerste zag de rol van Duitsland vooral op het Europese vasteland. Het conflict leidde tot het vertrek van Bismarck en de verwerving van Duitse koloniën in Afrika en de Grote Oceaan. In de Duitse koloniën werd door de nieuwe koloniale mogendheid met harde hand opgetreden tegen de lokale bevolking. Deze periode duurde slechts kort, want na 1918 werden de Duitse koloniën door de Volkenbond als mandaatgebieden aan de overwinnaars afgestaan.
De aard van de kolonisatie verschilde; de Fransen waren vrij beschaafd, hoewel de verovering van Marokko in de jaren 1920 en 1930 zeer bloedig is geweest; de Nederlanders en Duitsers waren zeer gewelddadig en ook het terreurbewind van Leopold II over de inboorlingen in de Kongo-Vrijstaat (later Belgisch Kongo) was berucht. In de Europese landen ontstond ook verzet tegen het kolonialisme; Sociaal-Democraten en anarchisten verwierpen het systeem omdat zij het als uitbuiting beschouwden. Anderen verlegden het accent naar de "Last van de blanke" die de godgegeven taak zou hebben om de mindere rassen te beschaven. In Nederland ontstond de "ethische richting" die een eind wilde maken aan de uitbuiting en Indië als een gelijkwaardige handelspartner en een te ontwikkelen gebied zag.
[bewerk] Economische aspecten van kolonisatie
Kolonisatie of kolonialisme werd in de 19e eeuw vermoedelijk vooral gerechtvaardigd door te wijzen op het belang van gegarandeerde goedkope grondstoffenlevering en exclusieve afzetgebieden. De toenemende industrialisering in Europa, en nationalisering van de handel, leken grondstoflevering en afzetgebieden onbereikbaar of veel duurder te gaan maken. Zeker in het Verenigd Koninkrijk, de voorloper in industrialisering, moeten dit geklonken hebben als belangrijke argumenten. Ook de destijds populaire theorie van Malthus, bekend geworden als de “Wet van Malthus”, kan een rol gespeeld hebben. Die Wet zegt: de bevolking in Europa heeft altijd de neiging sneller te groeien dan de hoeveelheid bestaansmiddelen. Echter, voor Engeland ging het argument van gegarandeerde grondstoffen-levering misschien nog wel op, maar dat van de afzetgebieden nauwelijks: de belangrijkste afzetgebieden voor Engelse textiel waren Europa en Amerika, naar India werd veel minder geëxporteerd.
De econoom Schumpeter heeft erop gewezen dat er nog een andere, niet altijd hardop uitgesproken motivatie kan zijn geweest voor kolonisatie, namelijk imperiumvorming: het verlangen een groot wereldrijk te bezitten. Hij is van mening dat die drijfveer belangrijk heeft bijgedragen aan de vorming van het Oostenrijks-Hongaars imperium op de Balkan, en dat zij ook bij de West-Europese koloniale imperia een rol heeft gespeeld. De kosten van verwerven en instandhouden van de imperia waren namelijk hoog, volgens Schumpeter vaak hoger dan de opbrengsten. Toen suikerbiet het suikerriet verdrong en de koloniën in de West, zoals de Antillen en Suriname, economisch waardeloos werden en alleen nog maar geld kostten, hield Nederland ze toch aan. Dat kan dus niet verklaard worden uit materieel-economische redenen, maar wel uit prestigeredenen. In het geval van Engeland spreekt men van imperial overstretch: Engeland moest een groot koloniaal leger en een grote marine in stand houden om de koloniën te beheersen, maar langzamerhand werd zijn bijeengebrachte rijk toch onverdedigbaar, door de afmetingen ervan, en de veel grotere bevolkingsomvang in de koloniën dan in het 'moederland'.
De Verenigde Staten veranderden langzaam van de ex-kolonie (tot 1776 waren ze een kolonie van Engeland) die zich 'principieel' verzette tegen Europees imperialisme, en pleitte voor vrije handel, in zelf een imperiale mogendheid die zich uit eigenbelang mengde in binnenlandse aangelegenheden van Noord- en Zuid-Amerikaanse landen. Dit bracht de VS in oorlog met Spanje (1898), waarin de VS twee Amerikaanse koloniën, de Filipijnen en een eiland in de Stille Zuidzee buitmaakten.
[bewerk] Aanzetten tot dekolonisatie
In de Engelse kolonie India was in de 19e eeuw veel wrevel over het gegeven dat de Britse handelswetten de Indiërs verplichtten om de Engelse producten af te nemen terwijl deze duurder waren dan hun eigen lokale producten. Dit werd mede een motor voor de toenemende drang naar onafhankelijkheid van de Indiase inheemse elite.
[bewerk] Kolonisatie door Oost-Europese landen en China
Het Tsarenrijk bezat in Siberië, op de Kaukasus, op de Aziatische steppen en tot 1867 in Alaska reusachtige dunbevolkte gebieden. De tsaren en de latere Sovjetregering hebben in deze gebieden een actieve kolonisatiepolitiek gevoerd. Het doel was behalve ontginning ook russificatie: het creëren van etnisch-Russische meerderheden. De Dalai Lama beschuldigt de regering van de Volksrepubliek China van een gedwongen kolonisatiepolitiek in Tibet. Het doel zou het reduceren van de Tibetanen tot een minderheid in hun eigen land zijn.
[bewerk] Vormen van kolonisatie in de 20e en 21e eeuw
In de tweede helft van de twintigste eeuw werd een nieuwe tendens zichtbaar met betrekking tot het begrip kolonisatie: de trektocht naar het Westen van grote groepen mensen uit Afrika, Azië en het Midden Oosten, die naast politieke motieven vooral economische redenen hadden om hiertoe over te gaan. Vaak was dit het gevolg van een vraag vanuit de geïndustrialiseerde landen om goedkope arbeidskrachten die dan op contractbasis voor bepaalde tijd konden komen werken. Maar gaandeweg werd door politieke ontwikkelingen binnen Europa, aangewakkerd door invloedrijke progressieve groeperingen die cultuurrelativisme en politieke correctheid tot dogma verhieven, het oneigenlijke gebruik van het Vluchtelingenverdrag uit 1951, norm, en vonden velen een mogelijkheid de stap te maken. Dit resulteerde na enige tientallen jaren in een 'clash of cultures' waarbij vooral het islamisme een factor werd waarmee rekening moest worden gehouden.
In de eenentwintigste eeuw blijkt demografisch en cultureel gezien het absorptievermogen van het Westen tekenen van verzadiging te vertonen. De grote toevloed aan migranten die economisch gezien niet gewenst waren maar omwille van het heersende dogma zonder veel moeite toegang tot het Westen kregen zonder dat er duidelijke voorwaarden aan deze toegang werden gesteld, begint in toenemende mate een stempel te drukken op negatieve ontwikkelingen in de maatschappij. Vooralsnog is het beleid dat in de zestiger, zeventiger en tachtiger jaren van de vorige eeuw verantwoordelijk was voor de huidige problemen, niet op bevredigende wijze beantwoord. De islam in Europa kan als uitvloeisel van een in beginsel niet gerichte kolonisatie worden beschouwd, al is het moeilijk de voorliefde van islamieten voor huwelijkspartners uit het land van herkomst niet als verkapte vorm van gerichte kolonisatie te zien.
[bewerk] Bibliografie
- Elliot, John Huxtable, Empires of the Atlantic World. Britain and Spain in America, 1492-1830, Yale University Press, 546 blz.
- Wesseling, H.L., Verdeel en heers. De deling van Afrika, 1880-1914, Ooievaar / Prometheus, 1991.
- Wesseling, H.L., Frankrijk in oorlog, 1870-1962, Bert Bakker, 2006.
| Koloniale machten | ||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
|
Kolonie · Kolonisatie · Dekolonisatie · Postkolonialisme · Imperialisme
|
.gif/25px-Flag_of_Prussia_(1701).gif){kind=small}
.svg/25px-Flag_of_Denmark_(state).svg.png){kind=small}
_crowned.svg/25px-Flag_of_Italy_(1861-1946)_crowned.svg.png){kind=small}
.svg/25px-Flag_Portugal_(1667).svg.png){kind=small}
