Romeins Riek
Van Wikipedia
Dit artikel is gesjreve in 't Mestreechs. 't Weurt gewaardeerd óm in dit artikel 't Mestreechs aan te hauwe of aan te gaeve welk anger dialek gebroek is.
't Romeins Riek (Latiens: Imperium Romanum) waor een staot die oonstoont roond 't begin vaan de jaortelling en oeteindelek in 395 weer oeteinveel. 't Riek strekte z'ch oet roond de Middellandse Zie en umvatte ouch Wès-Europa behalve Ierland en Scandinavië. 't waor de opvolger vaan de Romeinse Rippebliek en had es zetel vaan de mach Rome.
Inhawd |
[bewirk] Oersproonk en oetbreiing
't Versjèl tösse de Rippebliek en 't Riek waor veurnamelek 'n poletieke. De Romeinse staat is oontstoon oet de stadsstaot vaan Rome in de landstreek vaan Latium in Italië, volges de leginde gestiech in 753 v. Chr. door Romulus en Remus.
Nao 'n aontal (groetendeil legendarische) keuninge woort de stad 'n rippebliek mèt 'n formidabel oorlogsmesjien en e good georganiseerd systeem vaan eenstellinge en wètte. In e paar iewe woort Italië vereinigd oonder Romeinse leiing. Dit gebäörde door boondgenootsjappe aon te gaon mèt buurvolke meh ouch door aggresieve oetbreiingsoorloge. Vaanoet Italië veroverde Rome 't gans gebeed vaan de Middellandse Zie. Iers waor Carthago aon de beurt. Vervolges woorte de hellenistische staote in 't ooste en zuid-oeste van de zie oonderworpe. Tegeliekertied kaom ouch Wès-Europa oonder Romeins gezag. 't Riek woort daordoor zoe groet dat de rippeblikeinse structure neet mie genog waore. D'r voond 'ne roerige euvergaank naor e keizerriek plaots.
Julius Caesar en Augustus stiechte zoe e riek dat oonder keizer Trajanus zien groetste umvaank zouw berieke. 't Riekte toen vaan Sjotland tot aon Mauretanië, vaandao tot aon de Soedan, de Iraanse hoegvlakte, via Georgië, de Krim, langs de Donau en Rien tot aon de Hollandse kus.
[bewirk] Bestuur
In dit gegantisch riek woorte väöl taole gesproke, meh twie taole waore vaan algemein belang: 't Latiens in 't wèste en 't Grieks in 't hellenistische ooste. De bestuurders en intellecteel elite spraoke alledei de taole es lingua franca.
De Romeine behierste dat groet gebeed door 'n "verdeil en heers" poletiek. Sommige börgers die leyaal mètwerkte krege 't fel begeerd Romeins börgerrech. Merkweerdig in dat verband is de hendige meneer boe-op de Romeine mèt cultuur en gòdsdeens umginge: de Romeine naome de "nui" gode vaan ingelijfde volker mekelek op in hun Pantheon en zoelang es m'n de keizer (Rome) mer erkinde (en de bijbehurende pliechte vervulde) kos m'n weijer met de eige cultuur en gòdsdeens neve andere leve. Neve e superieur leger is dit de groondslaag veur de "Pax Romana" dee toch iewelaank 'n zeker rös brach en de handel en weitensjap bevorderde. De Romeine wiste de tejeretische basis, gelag door de Grieke, door hun groet pragmetisme te benötte en stoon bekind es de ierste èch gooi organisators of, zoe wie'd g'r wèlt, de ierste groete opportuniste.
[bewirk] Late periode
Door 't inorm gebeed dat 't Riek bestreek woort 't steeds lèstiger um dit es 'n einheidsstaot te besture. Veural umdat de versjèllende previncies oeteinlopende beheuftes en prebleme hadde die versjèllende aonpak nudig hadde. Roond 't jaor 300 woort daorum 't Riek bestuurlek verdeild in e Griekstaolig oostelek deil en Latienstaolig wèstelek deil. De bedoeling waor dat 't riek nao boete tow es 'n einheid zouw blieve functionere oonder ein inkel regering, meh intern en daan veural op militair-defensief, ikkenomisch en belèsting gebeed, zowwe de twie deil zoeväöl meugelek z'chzelf motte zien te verzörge. Nao verlöp vaan tied evelueerde dit systeem netuurlek tot 'n de facto verdeiling. In 330 woort door keizer Constantien de Groete ouch nog de hoofstad verplaotst vaan Rome naor Byzantium in het ikkenomisch en militair belangriek oostelek deil. Byzantium woort umgedäöp tot Nova Roma, meh waor al snel beter bekind es Constantinopel. In 395 waor 't riek defenitief oeteingevalle in e wèstelek en 'n oostelek deil. Constantinopel bleef de oonbetwiste hoofstad vaan 't oostelek deil meh in 't wèste wèsselde de hoofstad inkel kiere. Dit gaof ouch de oonzeker towstand in 't Wès-Romeinse Riek aan. Nao Rome woort achtereinvolges Milaan, Trier en Ravenna hoofstad vaan 't Wès-Romeinse Riek.
De koms vaan 't christendom beteikende 'n groete umwinteling veur 't riek. Nao aonvaankelek zwoer vervolginge vaan de christene umdat zie gein goddeleke ier aan de keizer en de Romeinse gode wowwe bewieze, woort 't christendom door Constantien in 312 irkind en door Theodosius I in 392 zèlfs tot staotsgòdsdeens verheve. Toen waore de rolle umgekierd en braoke d'r veur neet-christene zwoer tije aon. Ouch de hawwing vaan de börgers tegeneuver 't leger veranderde. M'n voond 't veur christene neet winselek um in 't leger of veur de staat te werke. 't Riek ging daorum wie langer wie mie vertrouwe op vreimde (Germane) in belangrieke pesities in 't leger. Dit leijde tot groete poletieke complicaties die tot de oondergaank vaan het wèstelek deil leide in 476 met de val vaan de hoofstad Ravenna.
't Oestelek deil (dat in de middeliewe gewoen oonder Romeins Riek bekind stoond, meh sins de 19e iew Byzantijns Riek genump weurt) kaom ouch diech bij d'n oondergaank, meh beleefde daonao nog mierdere periodes vaan bleuj. In de Middeliewe waor 't ummer ein vaan de belangriekste speuler op 't Europese poletieke toneel. De lèste reste ginge pas in 1453 (Constantinopel) en 1461 (Griekeland) ten oonder.
[bewirk] Zuuch ouch
- Keuning vaan Rome
- Romeinse Rippebliek
- Keizers vaan Rome
- Wès-Romeins Riek
- Byzantijns Riek
- Romeinse previncies
- Romeine in Nederland of Romeinse tied
- Romeine in Belsj of Romeinse tied
