საერთაშორისო ურთიერთობები

ვიკიპედიიდან

საერთაშორისო ურთიერთობები (სუ) პოლიტიკური მეცნიერების ერთ-ერთი დარგია, რომელიც შეისწავლის საგარეო პოლიტიკასა და სახელმწიფოთაშორისო ურთიერთობებს საერთაშორისო სისტემაში. ეს უკანასკნელი მოიცავს სახელმწიფოებს, საერთაშორისო ორგანიზაციებს, არასამთავრობო ორგანიზაციებსა და მულტინაციონალურ კორპორაციებს. სუ არის როგორც აკადემიური ასევე საჯარო პოლიტიკის სფერო, რომელიც შეიძლება იყოს პოზიტიური ან ნორმატიული. იგი ცდილობს სახელმწიფოების საგარეო პოლიტიკის გაანალიზებასა და განსაზღვრას. პოლიტიკური მეცნიერების გარდა, სუ-ს შეხება აქვს ისეთ განსხვავებულ მეცნიერებებთან, როგორებიცაა: ეკონომიკა, სოციოლოგია, ანთროპოლოგია, ფსიქოლოგია და კულტუროლოგია.

სექციების სია 1 ისტორია 1.1 საერთაშორისო სისტემა 1.2 თეორია 1.3 შესწავლა 2 თეორია 2.1 ეპისტემოლოგია 2.2 პოზიტივისტური თეორიები 2.2.1 ლიბერალიზმი/იდეალიზმი/ლიბერალური ინტერნაციონალიზმი 2.2.2 რეალიზმი 2.2.3 ნეორეალიზმი 2.2.4 ნეოლიბერალიზმი 2.3 პოსტპოზიტივისტური/რეფლექტივისტური თეორიები 2.3.1 საერთაშორისო საზოგადოების თეორია(ინგლისური სკოლა) 2.3.2 სოციალური კონსტრუქტივიზმი 2.3.3 კრიტიკული თეორია 2.3.4 მარქსიზმი 3 პოსტსტრუქტურალისტური თეორიები 4 ცნებები 4.1 სისტემური დონის ცნებები 4.1.1 ძალა 4.1.1.1 პოლარობა 4.1.2 ურთიერთდამოკიდებულება 4.1.3 დამოკიდებულება 4.1.4 სისტემური საშუალებები 4.2 ერთეული დონის ცნებები 4.2.1 რეჟიმის ტიპი 4.2.2 რევიზიონიზმი/სტატუს ქვო 4.2.3 რელიგია 4.3 ინდივიდუალური, სუბსახელმწიფოებრივი დონის ცნებები 5 სუ ინსტიტუტები 5.1 გაერო 5.2 ეკონომიკური ინსტიტუტები 5.3 საერთაშორისო სამართლის პირები 5.3.1 ადამიანის უფლებები 5.3.2 სამართალი 5.4 რეგიონალური უსაფრთხოების მოწყობა 6 იხილეთ ასევე 7 რესურსები ინტერნეტში

[რედაქტირება] ისტორია

[რედაქტირება] საერთაშორისო სისტემა

საერთაშორისო ურთიერთობების ისტორიაში საკვანძო მოვლენად შეიძლება ჩაითვალოს 1648 წლის ვესტფალიის ზავი, საიდანაც დაიწყო თანამედროვე პოლიტიკური სისტემის ჩამოყალიბება. იქამდე ევროპული შუასაუკუნებრივი პოლიტიკური ხელისუფლების ორგანიზაცია დამყარებული იყო ბუნდოვნად განსაზღვრულ რელიგიურ იერარქიაზე. ვესტფალიის ზავმა დააფუძნა სუვერენიტეტის ცნება, რომელიც არსებითად ნიშნავდა იმას, რომ სახელმწიფოს მმართველი არ აღიარებდა თავისზე მაღალ ან თავის სწორ ხელისუფალს როგორც ქვეყნის შიგნით, ასევე ქვეყნის გარეთაც. კლასიკური ბერძენი ან რომაელი ხელისუფლის ტიპი ვესტფალიის სისტემის ჩარჩოში შეიძლება ჯდებოდეს კიდეც, მაგრამ იგი აშკარად მოკლებულია სუვერენიტეტს. ვესტფალიის ზავმა ხელი შეუწყო ერი-სახელმწიფოს აღმავლობას, დიპლომატიისა და არმიის ინსტიტუციონალიზაციას. ეს განსაკუთრებული ევროპული სისტემა კოლონიალიზმის შედეგად გავრცელდა სხვა კონტინენტებზეც. თანამედროვე საერთაშორისო სისტემა საბოლოოდ ჩამოყალიბდა დეკოლონიზაციის შემდეგ, ცივი ომის პერიოდში. მიუხედავად ამისა, სისტემის ცნება მაინც გამარტივებულია. მაშინ როდესაც ერი-სახელმწიფოების სისტემა მიჩნეულია ”მოდერნულად”, არსებობს ქვეყნები, რომლებიც არ მიეკუთვნებიან მას და იწოდებიან ”პრე-მოდერნულად”. ამასთანავე ერთეულ ქვეყნებს შეიძლება ვუწოდოთ ”პოსტ-მოდერნულიც”.

[რედაქტირება] თეორია

იხ.სრულად: საერთაშორისო ურთიერთობების თეორია

ის, რაც დღეისათვის იწოდება, როგორც საერთაშორისო ურთიერთობების თეორია, ფაქტობრივად ჩამოყალიბდა პირველი მსოფლიო ომის შემდეგ. თეორიას რა თქმა უნდა აქვს გარკვეული ტრადიციებიც, რადგან მრავალი საუკუნის განმავლობაში იგი ვითარდებოდა, როგორც სხვა სოციალური მეცნიერებების შემადგენელი ნაწილი. აბრევიატურის (სუ) გამოყენება მიზანშეწონილია იმდენად, რამდენადაც საჭიროა ერთმანეთისგან განვასხვავოთ საერთაშორისო ურთიერთობების თეორია და საერთაშორისო ურთიერთობების ფენომენი. მიიჩნევენ, რომ თუკიდიდეს პელოპონესის ომის ისტორია არის რეალისტური თეორიის ყველაზე უფრო ძველი ნიმუში, რომელიც შემდგომში განვითარდა ჰობსის ლევიათანსა და მაკიაველის მთავარში. შესაბამისად ლიბერალიზმის სათავეები უნდა ვეძებოთ კანტთან და რუსოსთან, როგორც ”დემოკრატიული მშვიდობის თეორიის” პირველ ინსპირატორებთან. თუმცა თანამედროვე ადამიანის უფლებები ტიპობრივად დიდად განსხვავდება იმისგან,რასაც უწოდებდნენ ბუნებით უფლებებს. ფრანცისკო დე ვიტორია, ჰუგო გროტიუსი და ჯონ ლოკი ამ ტერმინში გულისხმობდნენ ადამიანის საერთო, უნივერსალურ უფლებებს. ზემოთ მოყვანილ თეორიებთან ერთად ასევე უნდა აღვნიშნოთ მარქსისტული მიდგომაც ლიბერალური ინტერნაციონალიზმის შესახებ.

[რედაქტირება] შესწავლა

თავდაპირველად საერთაშორისო ურთიერთობები, როგორც განსაზღვრული დისციპლინა, იყო აბსოლუტურად ბრიტანო-ცენტრული. 1919 წელს საერთაშორისო ურთიერთობების კათედრა დაარსდა უელსის უნივერსიტეტში, აბერისთვითში, დევიდ დეივისის ფინანსური მხარდაჭერით. 20-იანი წლების დასაწყისში ნობელის პრემიის ლაურეატის ფილიპ ნოელ-ბეიკერის ინიციატივით ლონდონის ეკონომიკურ სკოლაში ჩამოყალიბდა საერთაშორისო ურთიერთობების დეპარტამენტი. 1927 წელს კი ჟენევაში დაარსდა პირველი უნივერსიტეტი, რომელიც მთლიანად ეძღვნებოდა საერთაშორისო ურთიერთობების შესწავლას. მისი მიზანი იყო ერთა ლიგისთვის სპეციალისტების მომზადება. მიუხედავად იმისა, რომ საერთაშორისო ურთიერთობების შემსწავლელი სკოლები დაარსდა აზიასა და სამხრეთ ამერიკაშიც, დისციპლინის აკადემიურ ცენტრად მაინც ითვლება ევროპა და ჩრდილოეთ ამერიკა.

[რედაქტირება] თეორია

[რედაქტირება] ეპისტემოლოგია

საერთაშორისო ურთიერთობების თეორიები შეიძლება უხეშად დავყოთ ორ ეპისტემოლოგიურ ბანაკად: ”პოზიტივისტურ” და ”პოსტ-პოზიტივისტურ” მიდგომებად. პოზიტივისტური თეორიები მიდრეკილნი არიან საბუნებისმეტყველო მეცნიერებების მეთოდების გამოყენებისკენ, აკეთებენ რა მატერიალური ძალების ანალიზს. ძირითადად ისინი ეხებიან სუ-ს თეორიის ისეთ ასპექტებს, როგორებიცაა: სახელმწიფო ურთიერთობები, სამხედრო ძალთა სიძლიერე, ძალთა ბალანსი და ა. შ. პოსტ-პოზიტივისტური ეპისტემოლოგია უარყოფს იდეას, რომ სოციალური მოვლენები შეიძლება შევისწავლოთ ობიექტური და ნებელობისგან დამოუკიდებელი(value-free) გზებით. ის უარყოფს ნეორეალიზმის/ლიბერალიზმის ცენტრალურ იდეებს, როგორიცაა მაგალითად რაციონალური არჩევანის თეორია. მეცნიერული მეთოდები შეუსაბამოა საზოგადოებრივი ცხოვრების აღსაწერად და შესასწავლად. პოზიტივისტური თეორიები, მაგალითად ნეორეალიზმი,გვთავაზობს მიზეზ-შედეგობრივ ანალიზს, მაშინ როდესაც პოსტპოზიტივისტური თეორიები სვამენ კონსტიტუტურ კითხვებს:რას ნიშნავს ”ძლიერება”, რითი განისაზღვრება იგი, როგორ ხდება მისი შეძენა და რეპროდუცირება და ა. შ. ხშირად პოსტ-პოზიტივისტური თეორიები იყენებენ ნორმატიულ მიდგომას სუ-ს თეორიაში ეთიკის გათვალისწინებით. ეს ფაქტობრივად ყოველთვის იგნორირებულია ”ტრადიციული ” თეორიების მიერ. პოზიტივისტური თეორიები ასხვავებენ ერთმანეთისგან ”ფაქტებს” და ნორმატიულ მსჯელობებს, ან ”ღირებულებებს”. მე-20 საუკუნის 80-იან და 90-იან წლებში პოზივისტურსა და პოსტპოზიტივისტურ მიდგომებს შორის დებატები ცნობილია მესამე ”დიდი დებატების” სახელით.

[რედაქტირება] პოზიტივისტური თეორიები

[რედაქტირება] ლიბერალიზმი/იდეალიზმი/ლიბერალური ინტერნაციონალიზმი

ლიბერალიზმის აღმავლობა დაკავშირებულია პირველი მსოფლიო ომის შემდგომ პერიოდთან,როგორც პასუხი სახელწიფოების უმოქმედობაზე ომის წინააღმდეგ საერთაშორისო ურთიერთობებში.ადრეული მიმდევრები ვუდრო ვილსონი და ნორმან ენჯელი ომს მიიჩნევდნენ აბსოლუტურად უსარგებლოს მისი ყველა მონაწილისთვის. მათი აზრით,სახელმწიფოები თანამშრომლობის დროს მეტს იგებენ, ვიდრე მაშინ, როდესაც ერთმანეთში ომობენ. ლიბერალიზმი არ ითველობდა თანმიმდევრულ თეორიად, სანამ ედვარდ ქარმა არ მოაქცია იგი ტერმინ ”იდეალიზმის” ჩარჩოში.

[რედაქტირება] რეალიზმი

რეალიზმი იყო პასუხი ლიბერალიზმზე, რომლის ამოსავალი დებულება მდგომარეობდა იმაში,რომ სახელმწიფოები არ ცდილობენ თანამშრომლობას. ადრეული რეალისტები ედვარდ ქარი და ჰანს მორგენთაუ მიიჩნევდნენ, რომ საკუთარი უსაფრთხოებაზე ზრუნვის გამო სახელმწიფოები არიან ეგოისტური რაციონალური აქტორები,რომლებიც ისწრაფვიან ძალაუფლებისკენ. ნებისმიერი სახის თანამშრომლობა ქვეყნებს შორის აღიქმება, როგორც შემთხვევითი.რეალისტებისთვის მეორე მსოფლიო ომი იყო მათი იდეების ერთგვარი დადასტურება. აუცილებლად უნდა აღინიშნოს ისიც,რომ თანამედროვე რეალისტების მიერ კლასიკური რეალისტები:თუკიდიდე, ჰობსი და მაკიაველი ხშირად არიან მოხსენიებულნი, როგორც ”დამფუძნებელი მამები”. მიუხედავად იმისა, რომ მათი იდეები ხშირად პასუხობენ რეალისტურ დოქტრინას, შეიძლება ისინი სრულებითაც არ განსაზღვრავდნენ საკუთარ თავს რეალისტებად.

[რედაქტირება] ნეორეალიზმი

ნეორეალიზმი განავითარა კენეტ უოლცმა , რომელიც მას უწოდებდა ”სტრუქტურულ რეალიზმს”. უოლცი რეალიზმის ემპირიული დაკვირვების მეთოდის შენარჩუნებით საერთაშორისო ურთიერთობებს განსაზღვრავს როგორც ანტაგონისტურ სახელმწიფოთაშორისო ურთიერთობებს. იგი მიიჩნევს, რომ სისტემის ხასიათს განაპირობებს მისი ანარქიულობა. სახელმწიფოები ხელმძღვანელობენ ფარდობითი მოგებით და იცავენ ”ძალთა წონასწორობას”. რეალიზმისგან განსხვავებით ნეორეალიზმს სურს თავისი თავი განსაზღვროს როგორც უფრო მეცნიერული და პოზიტივისტური. მთავარი განმასხვავებელი ნიშანი რეალიზმსა და ნეორეალიზმს შორის არის ის, რომ ეს უკანაკსნელი არ აღიარებს ბიჰევიორალისტურ მიდგომას სუ-ს თეორიასთან.

[რედაქტირება] ნეოლიბერალიზმი

ნეოლიბერალიზმი ცდილობს ლიბერალური შეხედულებების გადასინჯვას ნეორეალისტური მტკიცების საფუძველზე და აღიარებს სახელმწიფოთა განსაკუთრებულ როლს საერთაშორისო ურთიერთობებში, მაგრამ ამასთანავე მიუთითებს არასამთავრობო აქტორებისა და ინტერნაციონალური ორგანიზაციების როლზეც. ნეოლიბერალიზმის ერთ-ერთი აპოლოგეტი ჯოზეფ ნაი თვლის, რომ სახელმწიფოები ერთიანდებიან აბსოლუტური მოგების მიღების მიზნით. ცივი ომის პერიოდში გლობალური ურთიერთდამოკიდებულების ფონზე ნეოლიბერალისტები თავიანთ თეორიას უწოდებდნენ ლიბერალურ ინსტიტუციონალიზმსაც. ეს ნიშნავს იმას, რომ სახელმწიფოებს აქვთ თავისუფალი არჩევანის გაკეთების უფლება საერთაშორისო ორგანიზაციების მიერ ხალხის სუვერენიტეტის უფლების დაბლოკვის მიუხედავად. ნეოლიბერალიზმი ასევე შეიცავს ეკონომიკურ თეორიასაც, რომელიც საუბრობს სახელმწიფოს როლზე თავისუფალ ბაზრებზე მონოპოლიების ჩამოყალიბების წინააღმდეგ.

[რედაქტირება] პოსტპოზიტივისტური/რეფლექტივისტური თეორიები

[რედაქტირება] საერთაშორისო საზოგადოების თეორია(ინგლისური სკოლა)

საერთაშორისო საზოგადოების თეორია, ან როგორც მას უწოდებენ ინგლისური სკოლა, აქცენტს აკეთებს სახელმწიფოების საერთო ღირებულებებზე_როგორც არეგულირებენ ისინი მათი გამოყენებით საერთაშორისო ურთიერთობებს. ამგვარი ნორმების მაგალითებია: დიპლომატია, წესრიგი, საერთაშორისო სამართალი. ნეორეალიზმისგან განსხვავებით ამ თეორიას არ აქვს გამოკვეთილად პოზიტივისტური მიდგომა. თეორეტიკოსები ძირითადად ფოკუსირდებიან ჰუმანიტარულ ინტერვენციაზე სუ-ს თეორიაში და იყოფიან ორ ჯგუფად: სოლიდარისტები, რომლევიც იცავენ მას და პლურალისტები, რომლებიც წესრიგს და სუვერენიტეტს უფრო მაღალ ღირებულებებად მიიჩნევენ. ნიკოლას ვილერი არის ცნობილი სოლიდარისტი, მაშინ როცა ჰედლი ბული ითვლება ყველაზე გამოკვეთილ პლურალისტად.

[რედაქტირება] სოციალური კონსტრუქტივიზმი

სოციალური კონსტრუქტივიზმი მოიცავს მრავალ თეორიას,რომლებიც პასუხობენ ონტოლოგიურ და ეპისტემოლოგიურ კითხვებზე.კონსტრუქტივიზმი არ არის უშუალოდ სუ-ს თეორია, მაგალითად როგორც ნეორეალიზმი,არამედ იგი წარმოადგენს სოციალურ თეორიას. კონსტრუქტივიზმი საერთაშორისო ურთიერთობებში ჰოპფის (1998) მიხედვით შეიძლება დაიყოს კონვენციონალურ და კრიტიკულ კონსტრუქტივიზმად. ორივე შემთხვევაში კონსტრუქტივიზმს აინტერესებს იდეური ძალების როლი საზოგადოებაში. ყველაზე უფრო ცნობილი კონსტრუქტივისტი, ალექსანდრე ვენდტი თავის 1992 წლის სტატიაში ამბობს,რომ ”ანარქია არის ის,რასაც სახელმწიფოები ქმნიან მისგან”. ამით მას სურს მიგვანიშნოს,რომ ანარქიული სისტემა,რომელიც ნეორეალისტური თეორიის მიხედვით განსაზღვრავს ქვეყნების ურთიერთობებს, არის თავად სახელმწიფოების მიერ სოციალურად კონსტრუირებული და რეპდროდუცირებული ფენომენი. მაგალითად,თუ სისტემაში წამყვანი იდეა არის ანარქია, როგორც სიცოცხლისა და სიკვდილის სიტუაცია(ანუ ვენდტის ტერნიმოლოგიის მიხედვით ”ჰობსისეული ანარქია”), მაშინ სისტემა შეიძლება დავახასიათოთ როგორც კონფლიქტური და საომარი. სხვა მხრივ, ანარქია შეიძლება განიხილებოდეს, როგორც დროებითი შეზღუდვა(ე.წ.”ლოკისეული ანარქია”), სანამ არ ჩამოყალიბდება უფრო მშვიდობიანი სისტემა. ამ გაგებით ანარქია დაფუძნებულია სახელმწიფოთა ურთიერთობების ფორმაზე და იგი არ წარმოადგენს გარდაუვალ და ბუნებრივ მდგომარეობას.

თეორიას ჰყავს კრიტიკოსები ეპისტემოლოგიური დაყოფის ორივე ბანაკიდან. პოსტპოზიტივისტები მიიჩნევენ,რომ კონსტრუქტივიზმის მიერ სახელმწიფოზე ფოკუსირება ეთნიკურობის/რასის/კლასის/გენდერის ინტერესების შეწირვით, ერთგვარი პოზიტივიზმია. ვენდტის მიერ რაციონალური არჩევანის თეორიის შეფარული გამოყენება მის კრიტიკოსებს, მაგალითად სტივენ სმიტს,ახალ საბაბს აძლევს. პოზივისტი ნეორეალისტი/ნეოლიბერალისტი მკვლევარები მიიჩნევენ, რომ სოციალური კონსტრუქტივიზმი შეიცავს საკმარის პოზიტივისტურ ელემენტებს, იმისათვის, რომ ჩაითვალოს პოზიტივისტურ თეორიად.

[რედაქტირება] კრიტიკული თეორია

იხ. სრულად:კრიტიკული თეორია საერთაშორისო ურთიერთობებში

კრიტიკული თეორია საერთაშორისო ურთიერთობებში არის კრიტიკული თეორიის მიდგომა საერთაშორისო ურთიერთობებთან. თეორიის აპოლოგეტები,ენდრიუ ლინკლეიტერი და რობერტ კოქსი საუბრობენ ადამიანის სახელმწიფოდან ემანსიპაციის აუცილებლობაზე. ამის გამო ეს მიდგომა ითვლება სახელმწიფო-ცენტრული თეორიების კრიტიკად.

[რედაქტირება] მარქსიზმი

მარქსისტული და ნეომარქსისტული სუ-ს თეორიები უარყოფენ რეალისტურ/ლიბერალურ წარმოდგენებს სახელმწიფოებს შორის კონფლიქტსა და თანამშრომლობაზე. ისინი, ნაცვლად ამისა, ყურადღებას ამახვილებენ ეკონომიკურ და მატერიალისტურ ასპექტებზე.

მარქსიზმის მიხედვით საზოგადოებრივი ცხოვრების ყველა სფერო დამყარებულია ეკონომიკაზე. მარქსისტები საერთაშორისო სისტემას უყურებენ ,როგორც ინტეგრირებულ კაპიტალისტურ სისტემას, რომელიც მიმართულია კაპიტალის დაგროვებისკენ. ამგვარად, კოლონიალიზმის პერიოდმა მოიტანა გასაღების ბაზრები და ნედლეულის წყარო, დეკოლონიალიზმმა კი ამ ყველაფერს ახალი, დამოკიდებულების ფორმა მისცა.

მარქსისტულ თეორიასთან მჭიდროდაა დაკავშირებული დამოკიდებულების თეორია,რომლის მიხედვითგანვითარებული ქვეყნები ცდილობენ შეაღწიონ განვითარებად სახელმწიფოებში პოლიტიკური მრჩევლების, მისიონერებისექსპერტების, მულტინაციონალური კორპორაციების მეშვეობით. მათი მიზანია განვითარებადი ქვეყნების ინტეგრაცია ერთიან კაპიტალისტურ სივცრებში. ,რათა ხელი შეუწყონ ღარიბი ქვეყნების დამოკიდებულებას მდიდარ ქვეყნებზე. მარქსისტული თეორიები შეერთებულ შტატებში პოპულარული არაა და დამახასიათებელია უფრო კონტინენტური ევროპისთვის. ასევე პოპულარულია ლათინურ ამერიკაშიც ლიბერაციონალური თეოლოგიის სახით.

[რედაქტირება] პოსტსტრუქტურალისტური თეორიები

პოსტსტრუქტურალისტური თეორიები საერთაშორისო ურთიერთობებში განვითარდა პოლიტიკურ მეცნიერებებში პოსტმოდერნული სწავლებებისგან 80-იან წლებში. პოსტსტრუქტურალიზმი იკვლევს ისეთი კონცეპტების, ცნებების კონსტრუქციას, რომლებიც სუ-ს თეორიისთვის ტრადიციულად პრობლემატურად არ ითვლება. მაგალითად, ”ძლიერება” და ”ძალა”. პოსტსტრუქტურალისტურ ანალიზში დიდ როლს თამაშობს ”ნარატივების” განხილვა. მაგალითად, ფემინისტური პოსტსტრუქტურალისტური ნაშრომები აქცენტს აკეთებს ქალების როლზე საერთაშორისო საზოგადოებაში, თუ როგორ მოიაზრებიან ისინი ”უდანაშაულოებად” და ”სამოქალო პირებად” ომის დროს.

პოსტსტრუქტურალისტური თეორიების მაგალითებია:

• ფემინიზმი (”გენდერული ომი”)

• პოსტკოლონიალიზმი (ევროპაცენტრული მიდგომის ერთგვარი გამოწვევა)

[რედაქტირება] ცნებები

[რედაქტირება] სისტემური დონის ცნებები

საერთაშორისო ურთიერთობებში ხშირად გამოყოფენ ანალიზის დონეებს. სისტემური დონის კონცეპტები არის ფართო ცნებები, რომლებიც განსაზღვრავს სუ-ს გარემოს, დახასიათებულს როგორც ანარქია.

[რედაქტირება] ძალა

ცნება ძალა შეიძლება განვსაზღვროთ რესურსების, შესაძლებლობებისა და გავლენის ხარისხით საერთაშორისო ურთიერთობებში. ტრადიციულად გამოყოფენ ორი სახის ძალას: ხისტ ძალასა და რბილ ძალას. ”ხისტ ძალაში” იგულისხმება პირდაპირი ძალადობის საშუალებები, მაგალითად არმია. ”რბილი ძალა” ესაა ეკონომიკური, კულტურული და დიპლომატიური გავლენის აღმნიშვნელი სიდიდე. საბოლოოდ, მაინც არ არსებობს მკაფიო გამყოფი ხაზი ამ ორი სახის ძალას შორის.

[რედაქტირება] პოლარობა

პოლარობა აღნიშნავს ძალთა განაწილებას საერთაშორისო სისტემაში. კონცეფცია წარმოიშვა ცივი ომის პერიოდში, როდესაც არსებობდა ბიპოლარული სისტემა,ანუ დაპირისპირება ორ სუპერსახელმწიფოს შორის. შესაბამისად, 1945 წლამდე საერთაშორისო სისტემა შეიძლება აღიწეროს, როგორც მულტი-პოლარული, ძალთა განაწილებით დიდ ქვეყნებს (Great Powers) შორის. 1991 წელს საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ მსოფლიო გახდა უნი-პოლარული. აშშ დარჩა ერთადერთ სუპერსახელმწიფოდ.

საერთაშორისო ურთიერთობების რამდენიმე თეორია გამოდის პოლარობის ცნებიდან.

ძალთა ბალანსი არის კონცეპცია, რომელიც შეესაბამება ევროპის პოლიტიკურ სისტემას პირველ მსოფლიო ომამდე.ძალთა ბალანსი გულისხმობს ძალთა გაერთიანებით(ბლოკებით) ომის თავიდან აცილებას და სისტემის შენარჩუნებას.აღნიშნული კონცეპცია პოპულარული გახდა ცივი ომის პერიოდში კენეტ უოლცის თეორიის წყალობით, სადაც წამოყენებულია ბალანსირებისა და ბენდვაგონინგის(სხვა სახელმწიფოსთვის გვერდში დადგომის) მექანიზმები.

ჰეგემონური სტაბილურობის თეორია ასევე ემყარება პოლარობის ცნებას, უფრო ზუსტად კი უნიპოლარულ მდგომარეობას. ჰეგემონია არის ძალთა უპირატესობა ერთი პოლუსის სასარგებლოდ საერთაშორისო სისტემაში. თეორიის მიხედვით, ესაა სტაბილური კონფიგურაცია, რადგან დომინანტური და არადომინანტური ძალები ერთმნიშვნელოვნად იგებენ ამ მდგომარეობით. ამგვარი მოსაზრება ეწინააღმდეგება ნეორეალიზმსა და კენეტ უოლცს. ეს უკანასკნელი ფიქრობს, რომ ცივი ომის შემდგომ დამკვიდრებული უნიპოლარულობა არ იქნება სტაბილური და მისი შეცვლა გარდაუვალია.

ძალთა გადასვლის თეორიის მიხედვით, უძლიერესი ქვეყანა (Great Power) გამოიწვევს ჰეგემონს რაღაც პერიოდის შემდეგ, რაც საბოლოოდ ომით დასრულდება. ამ თეორიის მთავარი აპოლოგეტი ა. ორგანსკი თავის ჰიპოთეზას ამყარებს ბრიტანული, პორტუგალიური და გერმანული ჰეგემონიამდელი ომებით.

[რედაქტირება] ურთიერთდამოკიდებულება

ბევრი თვლის, რომ თანამედროვე საერთაშორისო სისტემა ყველაზე მეტად ”ურთიერთდამოკიდებულების” ცნებით შეიძლება დავახასიათოთ. გლობალიზაციის ფონზე სულ უფრო მეტად იზრდება ეკონომიკური ურთიერთობები. საერთაშორისო ორგანიზაციების როლი და უამრავი სამოქმედო პრინციპის საყოველთაო აღიარება აძლიერებს ურთიერთდამოკიდებულების იდეას.

[რედაქტირება] დამოკიდებულება

დამოკიდებულების თეორია ძირითადად ასოცირდება მარქსიზმთან .ამ თეორიის მიხედვით, ბირთვის სახელმწიფოები ექსპლუატაციას უწევენ პერიფერიის სახელმწიფოებს. კლასიკური გაგებით ეს გარდაუვალია,ხოლო ნეომარქსისტების მიხედვით კი ცვლილების მოხდენაა აუცილებელი.

[რედაქტირება] სისტემური საშუალებები

• დიპლომატია არის კომუნიკაციებისა და მოლაპარაკებების პრაქტიკა სახელმწიფოების წარმომადგენლებს შორის.საერთაშორისო ურთიერთობების სხვა იარაღების ამოქმედება შეიძლება მივიჩნიოთ დიპლომატიური ურთიერთობების ჩავარდნად.
• სანქციები არის დიპლომატიის კრახის შემდეგ ყველაზე ხშირად გამოყენებული იარაღი. ეს შეიძლება იყოს დიპლომატიური ან ეკონომიკური სანქციები, რაც შეიძლება გამოიხატოს კომუნიკაციების საშუალებების განადგურებით,ბარიერების დაწესებით და ა. შ.
• ომი, სამხედრო ძალის გამოყენება, საერთაშორისო ურთიერთობების უკიდურესი საშუალება.კლაუზევიცის სიტყვებით, ”ომი პოლიტიკის გაგრძელებაა სხვა საშუალებებით”. ომის შესწავლა საერთაშორისო ურთიერთობებში ”სამხედრო საქმისა” და ”სტრატეგიის” ცოდნითაა შესაძლებელი.
• საერთაშორისო დაგმობა შეიძლება ასევე ჩაითვალოს საერთაშორისო ურთიერთობების ერთ-ერთ საშუალებად. ესაა საერთაშორისო დონეზე რომელიმე ქვეყნის ქმედებების დაგმობა. ცნობილი მაგალითია გაეროს ადამიანის უფლებების კომისიის 1235 პროცედურა, რომელიც სახალხოდ ადანაშაულებს სახელმწიფოებს ადამიანის უფლებების დარღვევაში.

[რედაქტირება] ერთეული დონის ცნებები

ერთეული დონის ცნებები ეხება არა საერთაშორისო სისტემას, არამედ სახელმწიფოს.

[რედაქტირება] რეჟიმის ტიპი

ხშირად მიიჩნევა, რომ სახელმწიფოს რეჟიმის ტიპი განსაზღვრავს მისი სხვა სახელმწიფოებთან ურთიერთობების ხასიათს.

დემოკრატიული მშვიდობის თეორიის მიხედვით, დემოკრატიული სახელმწიფოების ხასიათი განსაზღვრავს მათ მშვიდობიან თანაცხოვრებას. ამ თეორიის მიმდევრები ამბობენ, რომ დემოკრატიული სახელწიფოები საგარეო ასპარეზზეც ხელმძღვანელობენ დემოკრატიული ნორმებით. დემოკრატია ხელს უწყობს ორმხრივ ნდობასა და პატივისცემას.

კომუნიზმის მიხედვით, რევოლუცია უნდა განხორციელდეს მთელს მსოფლიოში და მშვიდობიანი თანაცხოვრება დამკვიდრდება პროლეტარიატის დიქტატურის შედეგად.

[რედაქტირება] რევიზიონიზმი/სტატუს ქვო

სახელმწიფოები შეიძლება დავაჯგუფოთ ორ ტიპად: პირველი, რომლებიც აღიარებენ საერთაშორისო სტატუს ქვოს და მეორენი,რომელთაც სურთ მისი რევიზია, გადასინჯვა. რევიზიონისტ სახელმწიფოებს სურთ საერთაშორისო წესებისა და პრაქტიკის ფუნდამენტური შეცვლა. ისინი სისტემას უყურებენ, როგორც დასავლეთის პირმშოს, რომელიც ამაგრებს არსებულ რეალობას. იაპონია არის სახელმწიფო, რომელიც რევიზიონისტულიდან გახდა სტატუს ქვოს მხარდამჭერი. ეს უკანასკნელი ამ ეტაპზე უფრო მომგებიანი მისთვის.

[რედაქტირება] რელიგია

ხშირად მიიჩნევენ, რომ რელიგიის ფაქტორმაც შეიძლება განსაზღვროს ქვეყნებს შორის ურთიერთობები. რელიგია არის მომწესრიგებელი სისტემა ისლამურ ქვეყნებში, მაშინ როდესაც დასავლეთი არის სეკულარიზილებული და ლიბერალური ტრადიციით ერთმანეთს დაშორებულია სახელმწიფო და რელიგია.

[რედაქტირება] ინდივიდუალური, სუბსახელმწიფოებრივი დონის ცნებები

სახელმწიფოზე უფრო ქვედა, ინდივიდუალური დონის ცნებები გვეხმარება ბევრი საკითხის ახსნაში საერთაშორისო ურთიერთობებში. ამასთანავე ეს შეიძლება შეფასდეს,როგორც სახელმწიფო-ცენტრული მიდგომიდან თავის დაღწევის ერთგვარი მცდელობა.

• ფსიქოლოგიური ფაქტორი საერთაშორისო ურთიერთობებში მომდინარეობს სახელმწიფოს, როგორც ”შავი ყუთის” რეალისტური ხედვის საპირისპირო გაგებიდან, იმის გათვალისწინებით, რომ არსებობს სხვა, დაფარული გავლენებიც ქვეყნის საგარეო პოლიტიკაზე. პერსონების როლის შესწავლა გადაწყვეტილების მიღების პროცესში შეიძლება გარკვეული მოვლენების ახსნაში გამოგვადგეს კიდეც. ფსიქოლოგიური ფაქტორის ერთ-ერთი თვალსაჩინო მაგალითი ჯგუფური აზროვნების კონცეპციაა.
• ბიუროკრატიული პოლიტიკა ყურადღებას ამახვილებს ბიუროკრატიის როლზე გადაწყვეტილების მიღების პროცესში.
• რელიგიური,ეთნიკური და სეცესიონისტური ჯგუფები _სუბ-სახელმწიფოებრივი დონის თეორიების ეს ასპექტი ძალზე მნიშვნელოვანია თუ გავიხსენებთ რელიგიურ ომებს, ეთნიკურ კონფლიქტებს და სხვა პროცესებს, როდესაც ადამიანები ცდილობდნენ სახელმწიფოებრივი ჩარჩოდან გასვლას. პრაქტიკაში ეს ცნება შეიძლება ფართოდ გამოვიყენოთ პრე-მოდერნულ, სუსტ სახელწმიფოებს შორის ურთიერთობების ანალიზისთვის.
• მეცნიერება, ტექნოლოგია და საერთაშორისო ურთიერთობები _მეცნიერებისა და ტექნოლოგიის ზეგავლენა საერთაშორისო ურთიერთობებზე.

[რედაქტირება] სუ ინსტიტუტები

საერთაშორისო ინსტიტუტები საერთაშორისო ურთიერთობების ”ცოცხალი” ნაწილია. სისტემური დონეზე ისინი ინტერაქციის დიდ ნაწილს განაგებენ, ამასთანავე საერთაშორისო ურთიერთობების ბევრ ტრადიციას(მაგალითად ომს)აცხადებენ კანონგარეშედ.

კაცობრიობა შედის ცივილიზაციის განვითარების პლანეტარულ ფაზაში .ამიტომ ზოგიერთი მეცნიერი მიიჩნევს,რომ სუვერენული ქვეყნების სისტემა ჩანაცვლდება საერთაშორისო ინსტიტუტების იერარქიით.ისინი ამბობენ,რომ ერები ქმნიან წარმოსახვით საზოგადოებას,რომელსაც არ შეუძლია ისეთი პრობლემების გადაჭრა,როგორიცაა მაგალითად: დოგვილის ეფექტი(უცხო ადამიანები ჰომოგენურ საზოგადოებაში),ლტოლვილების სტატუსის განსაზღვრა,კლიმატის ცვლილება და ა.შ.

ნახეთ ასევე :საერთაშორისო ორგანიზაციები

[რედაქტირება] გაერო

მთავარი სტატია გაერთიანებული ერების ორგანიზაცია

გაერთიანებული ერების ორგანიზაცია (გაერო) საერთაშორისო ორგანიზაციაა, რომელიც თავის თავს აღწერს, როგორც ”მთავრობების გლობალური ასოციაცია, რომლის მიზანია თანამშრომლობა საერთაშორისო სამართლის, საერთაშორისო უსაფრთხოების, ეკონომიკური განვითარებისა და სოციალური სამართლიანობის საკითხებში.” გაერო ყველაზე ცნობილი ინტერნაციონალური ინსტიტუტია. ბევრი ლეგალური ინსტიტუტი მოწყობილია გაეროს ორგანიზაციის მიხედვით.

[რედაქტირება] ეკონომიკური ინსტიტუტები

• მსოფლიო სავაჭრო ორგანიზაცია
• მსოფლიო ბანკი
• საერთაშორისო მონეტარული ფონდი
• აზიის განვითარების ბანკი

[რედაქტირება] საერთაშორისო სამართლის პირები

[რედაქტირება] ადამიანის უფლებები

• გაეროს ადამიანის უფლებების საბჭო
• ადამიანის უფლებების კომიტეტი
• ადამიანის უფლებების ევროპული სასამართლო
• ადამიანის უფლებების ინტერ-ამერიკული სასამართლო
• საერთაშორისო კრიმინალური ტრიბუნალი რუანდისთვის
• საერთაშორისო კრიმინალური ტრიბუნალი ყოფილი იუგოსლავიისთვის
• საერთაშორისო კრიმინალური სასამართლო

[რედაქტირება] სამართალი

• გაეროს საერთაშორისო სასამართლო
• ევროპულ თანამეგობრობათა სასამართლო
• აფრიკული სასამართლო
• საზღვაო სამართლის საერთაშორისო ტრიბუნალი

[რედაქტირება] რეგიონალური უსაფრთხოების მოწყობა

მთავარი სტატია კოლექტიური უსაფრთხოება

• ნატო
• სამხრეთ-აღმოსავლეთ აზიის ქვეყნების ასოციაცია(ასეანი)
• არაბული ლიგა
• დსთ

[რედაქტირება] იხილეთ ასევე

• საერთაშორისო ურთიერთობების სკოლების სია
• საერთაშორისო ურთიერთობების ინსტიტუტებისა და ორგანიზაციების სია
• საერთაშორისო ურთიერთობებსი სამეცნიერო ჟურნალების სია
• ინტერკულტურული კომპეტენცია
• დიპლომატიის მეთვალყურე
• კაცობრიობის ისტორია
• იდეების ისტორია
• ადამიანის ბუნება
• განვითარების კრიტიკა

[რედაქტირება] რესურსები ინტერნეტში

• აშშ-ს გერმან მარშალის ფონდი - ტრანსატლანტიკური თანამშრომლობის გაღრმავება.
• სუვერენიტეტი და სახელმწიფო ვესტფალიის ზავის შემდეგ - სტატია სუვერენიტეტის თეორიაზე.
• საერთაშორისო ურთიერთობებისა და უსაფრთხოების ქსელი - საერთაშორისო ურთიერთობების ონლაინ პორტალი.
• სტატია რეალიზმსა და ლიბერალიზმზე - ჰარვარდის საერთაშორისო მიმოხილვა,ლიბერალიზმის უპირატესობის მტკიცება.
• აშშ-ს საგარეო ურთიერთობები - ამერიკის საგარეო პოლიტიკის ქრონიკები .
• საერთაშორისო ურთიერთობების რესურს ცენტრი
• საერთაშორისო ურთიერთობების მსოფლიო ასოციაცია - სტენფორდის უნივერსიტეტის პოლიტიკისა და კულტურის ფორუმი.
• საერთაშორისო ურთიერთობების პროფესიული სკოლების ასოციაცია
• საერთაშორისო ურთიერთობების აკადემიური კვლევის საზოგადოება - ბილკენტის უნივერსიტეტის სტუდენტური კლუბი.
• გლობალური პოლიტიკა - ინფორმაცია მსოფლიოს მთავრობებსა და ბიზნესებზე, რომლებიც გავლენას ახდენენ პოლიტიკურ პროცესებზე.