Saga Íslands

Úr Wikipediu, frjálsa alfræðiritinu

Saga Íslands

Eftir tímabilum

Miðaldir á Íslandi

Nýöld á Íslandi

Nútíminn á Íslandi

Sjálfstæðisbarátta
Landshöfðingjatímabilið
Heimastjórnartímabilið
Konungsríkið Ísland
Stríðsárin
Lýðveldi

Eftir umfjöllunarefni

Hagsaga
Hernaðarsaga
Kirkjusaga
Menningarsaga
Réttarsaga

Saga Íslands er saga byggðar og menningar á Ísland, sem er stutt miðað við sögu meginlandanna. Uppgötvun og landnám hófust undir lok 9. aldar eftir Krist og byggðist landið fljótt, einkum frá Noregi (en einnig Bretlandseyjum). Landið var sjálfstætt samfélag þar til Íslendingar gengu Noregskonungi á hönd með undirritun gamla sáttmála árið 1262/64. Noregur og Ísland urðu hluti af Danaveldi 1380. Samhliða þjóðernisvakningu víða um Evrópu ágerðist þjóðhyggja og sjálfstæðisbarátta Íslendinga eftir því sem leið á 19. öldina og lauk með því að Ísland hlaut fullveldi 1. desember 1918. Danski konungurinn hélt þó áfram að vera konungur Íslands þar til Lýðveldið Ísland var stofnað 17. júní 1944. Á fullveldistímanum fór danska ríkið með utanríkismál og landhelgisgæslu fyrir hönd íslenska ríkisins.

Sögu yfir lengri tímabil eru greind niður í smærri tímabil eftir víðtækum stjórnarfarslegum, tæknilegum og félagslegum breytingum sem má afmarka með nokkuð skýrum hætti. En því fer þó fjarri að hægt sé að ákvarða endanlega hvaða atriði skipti mestu máli í sögu Íslands þannig að allir séu sammála.^[1]

[breyta] Landmyndun

Aðalgrein: Jarðsaga Íslands

Áætluð flekamót jarðarinnar samkvæmt flekakenningunni

Ísland er á skilum Norður-Ameríku og Evrasíuflekanna, á svokölluðum heitum reit og er þar því mikil jarðvirkni. Flekarnir tveir stefna hvor í sína áttina með nokkurra millímetra hraða á ári. Elstu hlutar Íslands urðu til fyrir um 20 milljónum árum síðan. Til samanburðar má nefna að talið er að Færeyjar hafi orðið til fyrir um 55 milljónum árum, Asóreyjar um 7 milljónum árum og Hawaii eyjar innan við milljón árum síðan.^[2] ^[3]

Yngstu berglög Íslands á suðvesturhorni og á miðhálendinu eru ekki nema um 700 þúsund ára gömul. Jarðsagan skiptist niður í ísaldir eftir hitastigi og veðurfari. Síðasta jökulskeið er talið hafa hafist fyrir um 70 þúsund árum og lokið fyrir um 10 þúsund árum síðan. Á meðan því stóð huldi stór ísjökull landið og mótuðu skriðjöklar firði og dali landsins. ^[4]

[breyta] Landafundir

Hin dularfulla eyja Thule á korti eftir Olaus Magnus

Áður en Ísland var byggt á 10. og 11. öld er talið mögulegt að þar hafi menn haft dvalarstað um stundarstakir. Sagt er að maður að nafni Pýþeas frá Massailíu (Marseille í Frakklandi) hafi ferðast norður um höf á 4. öld f.Kr. og fundið eða haft afspurnir af eyju sem hann nefndi Thule eða Ultima Thule, hafa menn leitt líkum að því að hér gæti hann verið að tala um Ísland en lítið er hægt að fjölyrða frekar um það.

Þess er getið í Íslendingabók Ara fróða að írskir munkar, svonefndir papar, hafi numið hér land á ofanverðri 8. öld. Um þetta leyti ritaði keltneskur munkur, Dicuil að nafni, um ferðir munka á norðlægum slóðum og ætla menn að hann hafi m.a. verið að tala um Ísland. Þessu til stuðnings hefur verið bent á að til eru nokkur örnefni með vísanir í papa, t.d. Papey en á móti kemur að engar fornleifar hafa fundist sem staðfesta með óumdeilanlegum hætti veru papa hér á landi. ^[5]

Norðmaðurinn Naddoður er sagður hafa komið til Íslands, sagði frá landi sem hann nefndi Snæland þegar hann sneri aftur heim. Svíinn Garðar Svavarson og Náttfari, Frjáir Menn, eiga einnig að hafa komið til landsins samkvæmt landnámu. Garðar sneri aftur heim en Náttfari varð eftir ásamt ambátt einni og þræl og urðu því fyrstu eiginlegu landnámsmenn Íslands.^[6]

Hrafna-Flóki Vilgerðarson er einnig talinn hafa heimsótt landið. Hann mun hafa eytt tveimur árum á Íslandi og hafa haft með sér kvikfé sem drapst vegna þess að honum yfirsást að heyja fyrir veturinn. Gaf hann landinu nafnið Ísland.^[7]

[breyta] Landnám

Til eru gamlar heimildir um landnámið, Landnámabók og Íslendingabók Ara fróða, sem hafa að geyma upplýsingar um landnámsmenn. Þær voru líklega ritaðar á 12. eða 13. öld.

Saga Íslands hefst samkvæmt hefðbundinni söguskoðun með landnámi fóstbræðranna Ingólfs Arnarsonar og Hjörleifs Hróðmarssonar árið 874 því þá hefst skipulagt landnám Íslands. Þeir höfðu með sér þræla nokkra og konur. Þegar dró að landi vörpuðu þeir öndvegissúlum frá borði skipanna og kváðust skyldu setjast að þar sem þær ræki að landi. Þannig varð að Ingólfur tók land við Ingólfshöfða í Reykjavík en Hjörleifur við Hjörleifshöfða. Næsta vor var Hjörleifur veginn af þrælum sínum sem flúðu því næst til Vestmannaeyja þangað sem Ingólfur elti þá uppi og vó.

Á næstu árum fjölgaði landnámsmönnum hratt en talið er að þeir hafi verið á bilinu 10-20 þúsund á fyrstu áratugunum eftir komu Ingólfs og Hjörleifs. Flestir landsnámsmanna voru ásatrúar en nokkrir kristnir. Ísland byggðist upp á rúmri hálfri öld og tók þá þegar að gæta þrengsla. Þekktust nokkrar sögur af því hvernig marka átti sér land. Segir ein þeirra að maður hafi getað eignað sér land sem því svæði nemur að hann hafi komist um með logandi eldi á einum degi.

Alþingi var stofnað árið 930 sem æðsta löggjafarsamkunda Íslendinga og er það elsta starfandi þing í heiminum í dag. Þegar höfðu verið stofnuð staðbundnu þingin Þórsnesþing á Snæfellsnesi og Kjalarnesþing á Kjalarnesi en ljóst hefur þótt eftir því sem landnámsmönnum fjölgaði og minna varð af lausu landi að til þyrfti lög til eftirbreytni. ^[8]

[breyta] Kristni

Aðalgrein: Kristnitakan á Íslandi

Um 984 sendi Haraldur blátönn saxneskan biskup hingað Friðrek að nafni til kristniboðs og vígði hann eina kirkju. Sumarið 1000 er Alþingi var haldið ákváðu Íslendingar að taka kristni að ráðum Þorgeirs ljósvetningagoða. Þessu voru þó settar þær undantekningar að Íslendingar máttu ennþá blóta leynilega, bera út börn og eta hrossakjöt.

Árið 1056 var Skálholtsbiskupsstóll stofnaður og Ísleifur Gissurason gerður að biskup.

Árið 1096 eða 1097 var tíund tekin upp, skattur á jarðir Íslendinga sem skiptust í fernt. Fjórðung fengu prestar, fjórðung fengu kirkjur til viðhalds, fjórðungur rann til biskups og síðasti fjórðungurinn fór til þurftarmanna.

Árið 1106 var Hólabiskupsstóll stofnaður, fyrsti Hólabiskup var Jón Ögmundsson.

Samkvæmt Ara fróða rituðu Hafliði Másson og aðrir Hafliðaskrá (sem innihélt m.a. Vígslóða) 1117-1118, fyrsta þekkta ritið á íslensku. Stuttu seinna var Íslendingabók Ara fróða rituð á fyrri hluta 12. aldar.

[breyta] Sturlungaöld

Með arfi og uppkaupum söfnuðust goðorð á færri hendur en áður. Þannig raskaðist stöðugleiki og samfélagsgrunnur íslenska samfélagsisng. Bændur og búalið neyddust til að beygja sig undir vald stórbænda og lög undir vald. Sturlungaöld er þekkt sem tími trúleysu, blóðugra bardaga, hjónaslita og upplausnar. Bardagarnir innibáru ekki lengur tugi manna heldur slógust nú bændaherir með allt að 1.000 manns eða meira. Upplausn samfélagsins skoluðu burt undirstöðum hins frjálsa þjóðveldis landsins. Sturlungaöld dró nafn sitt af einni af stærstu og valdamestu ættum landsins á þessum tíma; sturlungaættinni.

Fyrsta vísbending um nýja ófriðartíma var þegar Sturla í Hvammi komst upp á kant við Jón Loftsson árið 1181. Næsta mannaldurinn, eða svo, vorum meðal annarra stríð Guðmundar dýra og Önundarbrenna árið 1197, morðin á Kolbeini Tumasyni (1181), Hrafni Sveinbjörnssyni (1213) og þegar Guðmundur Arason var hálshöggvinn á Hólum árið 1237.

[breyta] Snorri Sturluson

Sturla í Hvammi átti þrjá syni; Þórð, Sighvat og Snorra, sem með tímanum fengu völd og komust upp á kant við aðra valdamikla menn svo sem Oddaverja. Á Alþingi árið 1216 lá við að til átaka kæmi milli Sturlunga og Oddaverja en biskupinn í Skálholti gekk á milli stríðandi fylkinga. Átökin urðu sífellt blóðugri eftir því sem tíminn leið og árið 1221 var Björn Þorvaldsson drepinn í einum átökunum. Snorri Sturluson studdi í byrjun Oddverja en þegar þeim tókst að móðga hann sneri hann sér að Haukdælum árið 1225. Tengdasonur Snorra, Gissur Þorvaldsson, var æðsti maður ættarinnar og réð ríkjum á Suðurlandi. Jafnframt lentu Sturlungar upp á kant við Snorra og son hans, Órækju. Stríðið stóð milli Snorra og Sighvats, bróður hans og Sturlu Sighvatssonar. Þórður Sturluson dróst einnig inn í átökin og árið 1236 var Snorri rekinn af eigin býli, Reykholti og loks frá Íslandi árið 1237. Hann fór því til Noregs í útlegð.

Ættir Haukdæla, Oddaverja, Húnröðlunga, Svínfellinga, Sturlunga og Ásbirninga urðu valdamiklar eftir að tíund hafði verið tekin upp og kirkjum fjölgaði. Örlygsstaðabardagi var háður 1238. Snorri Sturluson var drepinn 1241. Flóabardagi var háður 1244. Staðamálin fyrri.

[breyta] Undir konung

Gamli sáttmáli var undirritaður á árunum 1262–64 sem færði Íslendinga undir Noregskonung gegn því að honum yrði greiddur skattur sagðist hann skyldu tryggja reglulegar siglingar til landsins og frið. Gamli sáttmáli var svo endurnýjaður og uppfærður 1302. Staðarmálin síðari.

Magnús lagabætir, Noregskonungur, gaf Íslendingum lögbókina Járnsíðu 1271, tíu árum seinna tók Jónsbók við af henni.

Með Kalmarsambandinu varð Ísland svo hluti af ríki Margrétar Valdimarsdóttur miklu og því næst Eiríks af Pommern, sem náði til Danmerkur, Svíþjóðar og Noregs. Eftir þetta var Ísland hluti af Danmörku allt fram að fullveldi 1918. Danakonungur hélt þó áfram að vera konungur Íslendinga þar til að Lýðveldið Ísland var stofnað 1944.

[breyta] Siðaskiptin

Oddur Gottskálksson þýddi nýja testamentið einn síns liðs og var það prentað í Hróarskeldu 1540 og er það elsta varðveitta prentaða verkið á íslensku.

Siðaskiptin urðu þá 1550 þegar Jón Arason biskup var tekinn af lífi ásamt sonum sínum þann 7. nóvember.

Guðbrandsbiblían kemur út 1586, fyrsta biblían á íslensku.

[breyta] Lærdómsöld og upplýsingaröld

Spánverjavígin voru háð 1618 og Tyrkjaránið ekki löngu seinna.

Á árunum 1702–10 fóru Árni Magnússon og Páll Vídalín hringferð um landið og tóku saman ýmsar upplýsingar um landshagi í svokallaðri Jarðabók. Meðal þess sem þeir gáfu út var fyrsta íslenska manntalið, töldust Íslendingar þá vera 50.358 talsins.

Í Kaupmannahafnarbrunanum 1728 töpuðust, að því er talið er, mörg íslensk fornrit í safni Árna Magnússonar.

Innréttingar Skúla Magnússonar voru tilraun til þess að nútímavæða íslenskan iðnað sem gekk ekki alveg sem skyldi.

Sumarið 1783 urðu Skaftáreldar, þá gusu Lakagígar i einhverjum mestu eldgosum sögulegs tíma. Áhrifanna sem gætti, voru nefnd Móðuharðindin vegna þeirrar móðu sem lagðist á jörðina í kjölfar þeirra, voru að um 75% búfjár féll og fimmtu hver maður, eða um 10.000 Íslendingar, létu lífið.