Irun

Wikipedia(e)tik

Irun
Gipuzkoa
Izen ofiziala	Irun
Antolaketa Estatua Autonomia Erkidegoa Lurralde Historikoa Eskualdea	Espainia Euskal Autonomia Erkidegoa Gipuzkoa Bidasoaldea
Posta-kodea	20300 - 20305
Koordenatuak	43°20′25″N 1°47′30″W / 43.34028, -1.79167 (Irun) Koordenatuak: 43°20′25″N 1°47′30″W / 43.34028, -1.79167 (Irun)
Garaiera	21 m
Eremua	42,8 km2
Biztanleria	64.557 (2007)
Euskaldunak	%32,15 (2001)
Distantzia	18 km. Donostiara
Sorrera	Oiasso (?) herrixka baskoia portu erromatarra
Herritarra	irundar
Alkatea	Jose Antonio Santano (PSE-EE-EE)
www.irun.org

Irun Gipuzkoako bigarren hiria da eta Euskal Herriko zazpigarren hiririk populatuena da.

Irunen Gipuzkoak Lapurdirekin eta Nafarroarekin ditu mugak. Izan ere ipar ekialdean kokaturik baitago Gipuzkoan.

Irunen kokatzen da Espainia eta Frantziaren arteko muga eta pasabidea, Pirinioetako ekialdean. Egoera honek sakonki eragin du Irungo jarduera ekonomikoa eta soziala. Erdi Aroan, muga zantzeko funtzioa zuen Irunek, horregatik bere armarrian "Vigilantiae Custos" latinezko esaldia irakur daiteke. Ikuspuntu militarra garrantzi handiko tokia ziren Irun eta Hondarribia eta horregatik Karlos V. gaztelua eta Gaztelu Zaharra topatu daitezke bi herrietan. Geroago trena sortu zuten, eta Madril eta Parisko trenen lotura Irunen dago. Espainako eta Frantziako errepide eta batez ere autobide sareek bat egiten dute Irundik oso gertu, Biriatun.

Hiriaren ekonomia Frantzia eta Espainia arteko mugaren garrantziaren inguruan oinarritzen da, eta horren erakusgarri Behobia distritoa da, ZAISA dorrea deituriko ofizina dorrea martxan dagoelarik. Bi herrialde hauen arteko mugarik garrantzitsuena da, Kataluniako La Jonquerarekin batera. Garraio, trenbide eta logistika lotune nagusia ere bada, industria eta merkataritza garrantzia handikoak izanda ere.

60.100 biztanle zituen (2005ean) 30.570 emakume eta 29.530 gizon.

Eduki-taula 1 Geografia 1.1 Mugakideak 1.2 Auzoak 2 Historia laburra 2.1 Irungo tituluak 3 Ikustekoak 4 Zerbitzuak 5 Festak 6 Irundar ezagunak 7 Kanpo loturak

[aldatu] Geografia

[aldatu] Mugakideak

Bera (Nafarroa), Oiartzun, Lezo eta Hondarribia (Gipuzkoa) eta Hendaia, Urruña eta Biriatu (Lapurdi) mugakide ditu.

[aldatu] Auzoak

• Anaka
• Behobia
• Bidasoa
• Katea
• Lapitze
• Olaberria

[aldatu] Historia laburra

Irungo aurreneko biztanleei jatorria guztiz ezezaguna ditugu gaur egun, arkeologiako azken indusketen arabera Erromatarrak izan ziren Irunen.

1200 urte arte Nafarroako Erresumaren parte zen baina orduz geroztik Gaztelako Erresumaren menpe geratu zen.

Urte askotan, Irun Hondarribiaren menpe izan zen. 1203garren urtean, Gaztelako Alfontso VIII.ak Hondarribiari eman zion Hiri-gutunean aipatzen da Irun, idatziz lehenengo aldia. Hiri-gutuna 1203ko apirilaren 18an izenpetu zen, Palentziako hirian. Orduz geroztik "Irun-Urantzu Unibertsitateak" berezko eskumenak izan zituen arlo politiko, ekonomiko eta militarrean, baina arlo zibil eta kriminalak Hondarribiaren menpe jarraitu zuen, Karlos III.a Espainiako Erregeak, 1766ko otsailaren 26an izenpeturiko Errege-Zedularen bidez, Irun-Urantzuri independentzia eman zion arte.

Gatazka militar bat baino gehiago suertatu dira Irunen. Horietako bat, gaur arte ekainaren 30ean urtero ospatzen den San Martzialeko guda da. 1522 urtean gertatu zen guda hori. Hortik gutxira jaia bilakatu zuten Irundarrok eta urteren poderioz alardea sortu zuten Irunen.

1659. urtean "Pirinioetako Bakea" sinatu zuten Konferentziako Uhartean edo Konpantzian, Behobian. Bakea Frantziako Erregearen (Eguzki Erregea) eta Espainiako Maria Teresa Infantaren arteko ezkontzarekin izenpetu zen. Bakeak ez zuen luzaroan iraun.

1813 San Martzialeko bigarren guda ospatu zen, Espainako Independentzia gerra zela eta. Hartan, Wellingtongo dukeak gidatzen zituen espainiar-ingeles-portugaldar osteek penintsulako lurretatik at bidali zituzten Napoleonen soldaduak.

Hurrengo urtean, 1805. urteaz geroztik Nafarroako Probintziaren barnean egon ondoren, Irun Gipuzkoako probintziako herri bihurtu zen berriro ere eta lurralde honetan jarraitzen du gaur arte, nahiz eta 1936ko gerra amaituta Nafarroako parte izatearen aldeko iritzia gorpuztu egin zen gizarte sektore batean. Irunen liskar gehiago ere bizi izan zituzten, hala nola 1837 eta 1874ko urteetan izan ziren karlistadak. Azkeneko gerra, hiriaren zati handiena erabat suntsitua utzi zuena, 1936koa izan zen, Espainiako Gerra Zibila alegia.

Irun eta Hendaiarekin batera Txingudiko metropoli-eremua osatzen du, 120.000 biztanle inguru dituena.

[aldatu] Irungo tituluak

Hiriaren esaldia: Vigilantiae Custos

Honako titulu hauek azaltzen dira Irungo armarrian: Noblea eta Leiala, Meritu handikoa eta Eskuzabala, Heroikoa, Humanitarioa, Hiria.

[aldatu] Ikustekoak

• Junkaleko Andre Mariaren eliza, hiriko eliza nagusia, gehien bat XVI-XVII. mendeetan eraikia eta Andre Mariari eskainia. Monumentu izendatua dago.
• Udaletxea
• FICOBA azoka
• San Martzial baseliza
• Oiasso erromatar museoa
• Konpantzia edo Faisaien Uhartea, Hendaiarekin erdibana duen Bidasoa ibaiko uhartea. Bertan Frantziaren eta Espainiaren arteko bakea hitzartu zen 1659an.

[aldatu] Zerbitzuak

• Bidasoako Ospitalea
• FICOBA azoka.
• Azoka.
• Dunboa ikastola.
• Toki Alai kastola.
• La Salle kastola.
• El Pilar ikastola.
• San Vicente de Paul ikastola.
• Txingudi ikastola.
• Pallaundi institutoa.
• Pio Baoja institutoa.

[aldatu] Festak

• Apirilaren 25a, San Markos, Opilaren eguna
• Ekainaren 30a, San Martzialak
• Alardea (San Martzial)
• Uztailaren 31, San Ignacio, Behobia
• Maiatzaren 15a, San Isidro, Landetxa
• Abenduaren 21a, Santo Tomas, txistorraren eguna

[aldatu] Irundar ezagunak

• Joxe Mari Lopetegi (1875-1942), bertsolaria.
• Gaspar Montes Iturrioz (1901-1998), margolaria.
• Luis Mariano (1914-1970), kantaria.
• Menchu Gal (1914-2008), margolaria
• Fernando Larrukert (1938-), argazkilaria.
• Alberto Gorriz (1958-), futbolaria.
• Fermin Muguruza (1963-), abeslaria.
• Markos Zapiain Agirre (1963-), filosofoa.
• Juanma Sarasola Murgia "Xaun" (1969-), idazle eta kazetaria.
• Javier Yubero (1972-2005), futbolaria.
• Amaia Montero (1977-), abeslaria.
• Juanma Garate (1976-), txirrindularia.

[aldatu] Kanpo loturak

• Irungo Udala
• FICOBA Euskal Kostaldeko Nazioarteko Erakustazoka
• San Martzial Alardeko Buruzagien Batzordeko webgunea
• sanmarciales.com Irungo San Martzialak

Commonsen fitxategi gehiago dago honi buruz: Irun

	Gipuzkoako udalerriak
Abaltzisketa • Aduna • Aia • Aizarnazabal • Albiztur • Alegia • Alkiza • Altzaga • Altzo • Amezketa • Andoain • Anoeta • Antzuola • Arama • Aretxabaleta • Arrasate • Asteasu • Astigarraga • Ataun • Azkoitia • Azpeitia • Baliarrain • Beasain • Beizama • Belauntza • Berastegi • Bergara • Berrobi • Bidegoian • Deba • Donostia • Eibar • Elduain • Elgeta • Elgoibar • Errenteria • Errezil • Eskoriatza • Ezkio-Itsaso • Gabiria • Gaintza • Gaztelu • Getaria • Hernani • Hernialde • Hondarribia • Ibarra • Idiazabal • Ikaztegieta • Irun • Irura • Itsasondo • Larraul • Lasarte-Oria • Lazkao • Leaburu • Legazpi • Legorreta • Leintz Gatzaga • Lezo • Lizartza • Mendaro • Mutiloa • Mutriku • Oiartzun • Olaberria • Oñati • Ordizia • Orendain • Orexa • Orio • Ormaiztegi • Pasaia • Segura • Soraluze • Tolosa • Urnieta • Urretxu • Usurbil • Villabona-Amasa • Zaldibia • Zarautz • Zegama • Zerain • Zestoa • Zizurkil • Zumaia • Zumarraga