Motî:tuzer
Èn årtike di Wikipedia.
tuzer (codjowaedje)
I. [v.s.c.]
1. pinser, reflechi. Dji m' va passer l' nute tot tuzant po rfé l' minme tchanson k' i gn a cwarante ans (Mme Cambier). Sins tuzer, come èn efant coixhi, Mossieu A a stitchî s' doet e s' boke (L. Hendschel). F. penser, réfléchir. >> tuzer lon, tuzer pus lon: vey lon padvant çou ki pôreut avni. Franwal: ahåyant po: "être prévoyant". >> tuzer lu tot seu, leye tote seule: tuzer sins dmander cwè ås ôtes. F. penser intérieurement. >> On n' tuze måy assez: dijhêye cwand on s' rind conte k' on-z a rovyî ene sacwè dins èn ovraedje. >> tuzer al vude, tuzer sot: tuzer sins rzultat. Loukîz a: catuzer, racatuzer.
2. èn nén bodjî, tot avant l' air di sondjî. Loukîz a: racatuzer. F. méditer, ruminer, être plongé(e) dans ses pensées.
3. trinner a l'ovraedje tot sondjant, s' arester tofer tot rotant. Tot cagnåd, li Pere Noyé shût s' voye, piyane miyane, e tuzant (Y. Paquet). Loukîz a: tuziner. F. lambiner.
II. [v.c.d.] pinser, reflechi a, trover ene rexhowe a. C' est tot tuzé: dji n' irè nén (Motî d' Bastogne). Dj' a tuzé çou k' dj' aléve fé. Cwè çki t' tuzes co la ? (Motî d' Bastogne). Fårè co k' el "feme sins profession" coridje les fåtes del redaccion Ubén tuzer cwè dire divins l' elocucion (L. Baijot). Si bén tuzêye k' ele pout-z esse, ene tactike come li "Consum" doet-z esse sitrimêye po polou mostrer s' valeur (L. Baijot). Loukîz a: atuzler. F. penser, concevoir, imaginer. >> tuzer tos plans: fé totes sôres di pordjets, imådjiner totes sôres di rexhowes. Franwal: ahåyant po: "élaborer un tas de projets". >> tuzer moirts et corvêyes; u >> tuzer poenne et mizere: awè totes sôres di noerès idêyes. Franwal: ahåyant po: "avoir des idées noires."
III. tuzer a [v.c.n.d.] pinser, reflechi (a). A cwè tuzez co, don, Tchofile ? Vosse cafè va-z esse froed ! (E. Benoit). Il a tuzé å moyén di rfé l' machine.
IV. si tuzer [v.pr.] dins des ratourneures:
1. >> si tuzer moirt: tuzer foirt, si casser l' tiesse a. Dji m' tuze kécfeye tot moirt, dji cwir, dji m' casse li tiesse po trover on moyén d' ariver al ritchesse (E. Remouchamps).
2. >> si tuzer sot: divni fô, piede li tiesse a foice di tuzer. On n' î oize sondjî; on s' tuzreut sote (Motî da Haust).
Etimolodjeye : vî neyerlandès "tusen" (awè l' tournisse).
| tuzaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si rzultat) pol viebe "tuzer". Signeur, aidîz mu co å mitan d' l' ovraedje po k' mi tuzaedje ni s' pierdaxhe nén pattavå (E. Pècheur). Li live "Ya Basta et vos nd åroz", rashonne sacwants bokets, contes, tuzaedjes et scrijhaedjes, temons do voyaedje e walon da Yves Paquet. F. pensée, réflexion, méditation, songerie. >> evoyaedje å lon do tuzaedje: evoyaedje di pinsêyes a ene sakî sins djåzer avou lu, et sins l' riwaitî. F. transmission de pensée.
| tuzeu, tuzeuse u tuzresse [o.f.n.]
1. li ci (cene) ki tuze. Cwand vént l' alnute, et k' e m' coulêye li dseulance mi sieve di shuveu, dji leye cori totes mes pinsêyes. Mes pôvès pinsêyes di tuzeu (L. Lagauche). F. penseur, songeur, rêveur. >> pitit(e) tuzeu(se): onk (ene) nén foirt sûti (-eye). I faleut ddja-z esse on ptit tuzeu, la po-z endè rexhe des sfwaites. >> tuzeus-bouteus: djins ki dvèt studyî on dossî, trover ene rexhowe, et mete so pås so fotches leus tuzêyes. Inglès: task-force.
2. cotuzeu(se) (filozofe, intelectuwel).
3. li ci (cene) ki dmeure sins rén dire, k' a todi l' air di tuzer, ki vike erî des djins. F. taciturne.
Etimolodjeye: bodje "tuzer", cawete -eu; li mot a stî rcalké e francès d' Beldjike, a pårti do sinse 3, dizo l' fôme di "taiseux".
| tuzêye [f.n.] çou k' a stî tuzé. Oyi, on sfwait martchî n' est nén tuzêye di biesse K' i rsaetche si tchapea-buze et dji sôte disso s' tiesse ! (M. Carez). F. pensée, réflexion, considération, remarque.
| tuzreye [f.n.]
1. tuzêye. Vola l' tuzreye ki dj' fwai : k' on djoû, on rindaxhe a nosse lingaedje li droet k' i lyi rvént, k' i n' åreut måy divou piede (J. Delchambre). På-Hinri Thomsin, c' est on scrijheu di tuzêyes e walon, et on ratourneu d' bindes d' imådjes. Loukîz a direye. F. pensée, réflexion.
2. sondjreye, tuzinaedje. Mins c' est dins l' fond d' nos pinsêye et d' nos tuzreyes ki l' vint tchante co l' pus sovint (A. Marchal). F. songerie, rêverie.
Etimolodjeye : cawete -reye.
| tuzinne [f.n.]
1. long moumint k' on tuze a des parfondès idêyes (rilidjeuses, filozofikes). Et dji leya li vî Djervai a ses tuzinnes (L. Mahin). F. méditation.
2. termene k' on si rsaetche erî do mond e po tuzer. F. retraite, récollection.
Etimolodjeye: viebe "tuzer", cawete -inne (termine di tins), 1995.
Parintêye:
