Wikipedia:Pordjet biesses

Èn årtike di Wikipedia.

Ci pordjet ci c' est po-z aveur li discrijhaedje di totes les biesses corantes ki vikèt el Walonreye ou ôte pårt.

Ådvins

1 Biesses ås cronzoxhs
2 biesses sins cronzoxhs

[candjî] Biesses ås cronzoxhs

[candjî] biesses ås tetes

tchetidîs (categoreye)
- guepard
- liyon
- margay
- puma
- tchet
- tigue
rawiants
- sori
bascolidîs (categoreye)
- taesson (Meles spp)
- marcote
- fawene
- mådrea
- vexhåd
- lote
tchinidîs (categoreye)
- tchén
roemiants
- vatche
tchivalidîs (categoreye)
- tchivå
- ågne (Equus asinus)
  - moulet

[candjî] oujheas

Les oujheas, c' est tot des moxhons

Categoreye:Oujheas

[candjî] rindjî pa ôres et familes

Lomaedje des årtikes des ôres et familes po l' ôre, eyet "famile ås #####" pol famile.

les pareys ås åwes (anseriformes)
- famile ås canårds (anatidae)
  - mårlå al longue cawe (Anas acuta)
les pareys ås moxhets (falconiformes)
- famile ås moxhets (Falconidae)
  - fåcon
les pareys ås moxhons (passeriformes)
- famile ås såverdeas (Passerideae)
  - moxhon d' toet
  - gorea-moxhon (Passer montanus).
- famile ås moretes (prunellidae)
  - morete (oujhea) ou fåzon (prunella modularis)
- famile ås mazéndjes (paridae)
  - pitite mazindje (Periparus ater) (note: mazéndje ou mazindje?)
- famile ås béngalîs (ou bengalîs?) (estrildidae)
  - margalé pénson (Chloebia gouldiae)
- tcheutches (frindjidîs, famile åzès pénson)
  - li fåbite.
  - li linet (lignroû) (Carduelis cannabina )
  - li pénson.
  - li pîmåye (pîlåd).
  - li sizet (Carduelis spinus)
  - li tcherdonî.
  - li verdire (Chloris chloris).
- famile åzès djåzrenes (emberezidae)
  - bleuwe djåzrene (Latoucheornis siemsseni)
  - djåzrene (Emberiza citrinella)
  - djåzrene å brun stoumak (Emberiza stewarti)
  - djåzrene å gris hatrea (Emberiza buchanani)
  - djåzrene al blanke canote (Emberiza leucocephalos)
  - djåzrene ålouwete (Emberiza impetuani)
  - djåzrene bårbete (Emberiza jankowskii)
  - djåzrene canele (Emberiza tahapisi) (note: caenele so dzi.nat, mins kenèle est ene coinrece di Vervî, li betchfessî ae n' est nén wårdé cwand "è" n' est nén lådjmint prezint dins l' Ess walon)
  - djåzrene des hazires (Emberiza godlewskii)
  - djåzrene des waides (Emberiza cioides)
  - djåzrene di Socotra (Emberiza socotrana)
  - djåzrene di Troucreye (?? Turkeye?) (Emberiza cineracea)
  - grijhe djåzrene (Emberiza cia)
  - houpêye djåzrene (Melophus lathami)
  - ligneye djåzrene (Emberiza striolata)
  - ôrtolan (Emberiza hortulana)
  - rodje ôrtolan (Emberiza caesia)
  - rôze-cawe (Urocynchramus pylzowi)
  - zizi (oujhea) (ou zizi s' i n' a pont d' omonimes e walon) (Emberiza cirlus)
- famile åzès måwetes (laridîs)
  - måwete (Larus spp)
- famile ås coirbås (coirvidîs) (Corvidea)
  - agaesse (Pica pica)
  - coirbå (Corvus frugilegus et C. corax)
  - coirnêye (Corvus corone cornix et C. corone corone)
  - gris mantea (Corvus corone corone)
  - ritchå ou djirå (Garrulus glandarius)
  - tchawe (Corvus monedula)

familes k' i fåt rmete dizo èn ôre ("pareys ås ..."

- famile åzès agaesses u famile ås måvis (Laniidea)
- famile ås aigues (Accipitridea)
- famile åzès alouwates (Alaudidae)
- famile åzès becasses (Scolopacidea)
- famile ås bruants (Emberizidea)
- famile ås betchpots (Picidea)
- famile ås colons (Columbidea)
- famile åzès arondes (Hirundinidea)
- famile ås faizans (Phasianidae)
- famile åzès fåvetes (on dit èto grûlotes) (Sylviidea)
- famile ås hosse-cawe (Mottacilidea)
- famile ås pinsons (Fringilidea)
- famile ås råles d' aiwe (Rallideae)
- famile ås tchet-uwants (on dit eto ibous) (Strigidea)

[candjî] Ôte assonraedje

Ci rassonraedje cial, djusse les oujheas corants, est pus åjhey, po les scolîs, metans. a mete dins l' djivêyes chal pa dzeur, al boune plaece.

ôre des såverdeas (magneus d' xhos).
- famile des tcheutches (frindjilidîs, tos moxhons xhufleus).
  - Li sizet = moxhon d' ônea
  - li fåbite.
    - morete (oujhea)
  - li pîmåye (pîlåd)
  - li tcherdonî
  - li pénson
  - li linet (lignroû).
  - linet å djaene betch
  - verdire
- Tchampinnes
  - måvi
  - måvi blanc colé
  - tchacrece
- famile des såverdeas
  - såverdea = moxhon d' toet, moxhon d' toet
  - gorea-moxhon (Passer montanus).
- famile des (magneus d' moxhes).
  - airtchî
- siprewidîs (famile des sprewes)
  - sprewe
  - ôrimiele
ôre des poyes (magneus d' xhos).
- poye
- åwe
- åwe do canada
- cok di brouhire
- faizan
Les magneus d' tchå.
- Oujheas d' djoû magneus d' tchå (les moxhets).
  - wôteu
  - gros moxhet ås wesses (Pernis apivorus)
  - brouhî (on dit eto miyot, Buteo buteo)
  - rossea moxhet (Milvus milvus)
- les oujheas d' nute magneus d' tchå.
  - duk di bwès
  - houprale
  - tchet-uwant
Magneus d' vierméns
- vert betche-bos
- tchariguete loukîz pol moumint a : (tchariguete)
- agaesse
Oujheas foû payis (waire u nén rescontråve el Walonreye, vicants al libe).
- måwete
- kiwi (oujhea)

[candjî] pexhons

anweye
åblete
åbeye (Alosa sp.)
bårbea
brâme
carpe
govion
graevî
hotu
lamproye
mostêye (Barbatula barbatula)
percot
odjî (Gymnocephalus cernuus)
rossete
sitocfeshe
ombe
trûte
såmon
såmon d' fontinne
brotchet
tchabot
tchivene
tintche
espadon
spinokidîs
- spinoke (ALW, notûle 119)

[candjî] cråwantès biesses (reptiles)

dizi
sierpint
coloûte
vipere
cwate-peces

[candjî] glumiantès biesses (batraciens)

rinne (Rana rana)
crapåd
côrrece
clouctrê
rogne
rogne d' aiwe

[candjî] biesses sins cronzoxhs

[candjî] grevissîs (arthropodes, 8-12 pates)

grevesse
guernåte

[candjî] araegnidîs (arachnidae, 8 pates)

araegnes (ALW 8, notûle 157).
fåtcheu (ALW 8, notûle 160).
acaryidîs
- acaryins des matrasses
- tikets (boschets)
acares des rognes
- rogne do coir (Sarcoptes scabei)
- rogne des pates ås tchvås (Chorioptes)
- rogne del tiesse ås berbis
- rogne ås vatches
- rogne del linne (Psoroptes ovis)
- rogne ås tchéns (Demodex) (Demodex)