Martin Lejeune
Èn årtike di Wikipedia.
Martin Lejeune (e walon, on l' lomrè Mårtén l' Djonne), c' esteut-st on scrijheu e walon k' a skepyî e 1859 et mori foirt djonne d' ene laide peumoneye e 1902. Il esteut docteur di viyaedje di s' mestî.
Il a cmincî a scrire des arimeas e 1896, eplaidîs dins l' Annuaire du Caveau verviétois. Il evoyive ene sacwè tchaeke côp ås bates di l' SLLW. So les 6 ans (1896-1902), end a evoyî 38. Ci serè lu k' årè scrît l' pus et k' årè rascodou li pus di prumîs pris di tote l' istwere des concours SLLW. On-z a conté ki ses ovraedjes eplaidîs dins l' Bultén del Soce (belès letes et diccionairaedje) faiynut 667 pådjes.
Mårtén l' Djonne serè ritnou el literateure walone purade po ses arimeas lirikes. Sovint, i sont scrîts a môde di bate di dvize inte deus cåzeus. C' est ç' boket la di si ouve k' a stî ramexhnêye en on gros live, eplaidî e 1923 pa Jules Feller: Œuvres lyriques du poète wallon Martin Lejeune.
On vout ki Jules Feller åye sitî li mambor da Martén l' Djonne, lontins dvant di rpubliyî ses ouves.
Mårtén l' Djonne a stî pacô djudjî come li pus grand scrijheu lirike e walon dispu Colas Defrexheu.
Mins Lejeune a stî eto diccionairî, foclorisse, sicrijheu d' teyåte et nén fok fijheu d' arimeas.
Martin Lejeune ni doet nén esse kimaxhî avou Jean Lejeune, k' esteut ene miete pus djonne, mins k' a cmincî a ramexhner des motlîs tecnikes a pô près dins les minmès anêyes.
Ådvins |
[candjî] Vicåreye da Mårtén l' Djonne.
Jules Feller a eto conté long et lådje li vicåreye da Martin Lejeune dins l' adrovvaedje do live Œuvres lyriques.
Il a mostré comint k' Mårtén l' Djonne boutéve: i scrijheut tos les mots walons k' il oyeut dire di ses malådes, dins l' payis d' Dizon, mins eto des djins k' i rescontréve tins d' ses condjîs a Solire, a Meu, a Erezêye.
Il a eto bråmint lî des antolodjeyes di fjheus d' arimeas, e francès et en itålyin, po studyî leus tinmes. (C' est Jules feller ki lyi aveut consyî).
C' est eto Feller ki lyi rcoridjive tos ses scrîts et i notéve todi spepieuzmint çou ki s' mambor lyi rmostréve.
[candjî] Les tinmes da Mårtén l' Djonne.
Il a tchanté li tinrûlisté d' on pere, l' amour simpe, li compassion po les pôves. I vos toitche on clapant tåvlea d' ene pormoennåde di des hanteus, do prumî pas d' èn efant, del prumire djournêye di scole. I vos discrît come on pondeu on bribeu, onk ki nolu ni rwaite, on djouweu d' ôre, li vî hierdî et l' taeyeu d' legnes. I vos emantche des sinnes ki vikèt so les greves, so les ramtaedjes et les margayes di cåbaret. I vos sait eto cåzer del nateure, do rew ki court so les doyes des ôneas, des froedeures, des magriyetes, di Mouze a Lidje, evnd.
[candjî] Corwaitaedje tecnike.
[candjî] Accint
Mårtén l' Djonne note sipepieuzmint l' accint do payis d' Vervî. Çou ki rind målåjhey li rfondaedje di sacwantès rimes come drole (drale) / macrale; ome (ame) / blame.
[candjî] Motlî.
Mårtén l' Djonne a on foirt ritche motlî, veyanmint ki, come bråmint des scrijheus, i saye di rmete dins ses bokets les beas mots pår walons k' i rascode dins ses rcweraedjes.
Come les scrijheus lidjwès del fén do 19inme sieke, Mårtén l' Djonne eploye voltî des noûmots, s' end a dandjî come sitoeler po ratourner li francè parsemer.
[candjî] Croejhete
Di ces trevéns la, gn aveut co nole soce di scrijheus k' aveut mostré les piceures do walon, et l' adire avou l' francès. Eto, on rtrove dins M. Lejeune :
- li prono coplemint ki n' est nén metou dvant l' aidant viebe
- Dji so on cminçant ki vout s' escoler (po : ki s' vout scoler).
- po vni m' assåder (po m' vini assåder).
- uzaedje des aloyreces "di kî", "dont" rissintowe asteure come flotchrece
- pol ci d' kî dj' a fwait fruzi l' åme (po : pol ci k' dj' a fwait fruzi si åme).
- l' oujhea dont les gaméns ont avizé l' ni (po : l' oujhea ki les gaméns ont avizé s' ni).
- Acoird flotchrece ås atôtchîs del fråzlete aloyeye å no.
- Djinteye mågriyete ki stoelez (po : ki stoele).
- l' addjectif ki n' est nén todi dvant l' no (dabôrd k' i fåreut bén)
- Ene rôze s' ovreut, tote frisse; endè fjha l' nozêye boke (po : boke nozêye)
- Dji vôreu so vosse coirsulet rôze (po : rôze coirsulet)
- Vos grands ouys bleus sol pî blanc ki vs lairîz stitchî (po : vos grands bleus ouys sol blanc pî).
[candjî] Sacwants rcweraedjes da Martin Lejeune so les motlîs
- Lejeune, Martin, Vocabulaire technologique wallon du filateur en laine au pays de Verviers, divins: BSLW, T.39, 1899, pp. 261-280 (rahouca "E143" dins l' Djivêye des motîs do walon).
- Lejeune, Martin, Vocabulaire technologique wallon-français du médecin, divins: BSLW, T.40, 1900, pp. 319-396 (rahouca "E128").
- Lejeune, Martin, Vocabulaire technologique wallon-français de la filature de laine peignée, divins: BSLW, T.40, 1900, pp. 465 (rahouca "E129").
- Lejeune, M., Vocabulaire technologique de l'apprêteur en drap du pays de Verviers et des industries qui en dépendent, divins: BSLW, T.40, 1900, pp. 431-460 (rahouca "E131").
