Esplicant motî do walon
Èn årtike di Wikipedia.
L' esplicant motî do walon, c' est li tot prumî diccionaire do walon a-z esse fwait e walon, dj' ô bén ki c' est nén on diccionaire ki dene les ratournaedjes e walon di des mots francès, ou les ratournaedjes e francès di des mots walons. Ci-cial håynêye les definixhas di tos les sinses d' on mot pår e walon.
C' est eto li prumî spepieus diccionaire di tot l' walon, et nén onk ki studeye djusse on pårler ou on diyaleke do walon.
C' est co l' prumî motî eplaidî a-z eployî l' ortografeye do rfondou walon.
I fourit askepyî e 2000, so les fyis. On boute co todi dsu pol djoû d' ouy, et i n' est nén co presse d' esse tot fwait.
Ådvins |
[candjî] Askepiaedje di l' idêye eyet preyistwere do pordjet
L' idêye pa drî l' esplicant motî est tote simpe, biesse minme: c' est d' aveur on diccionaire avou les esplicaedjes dins l' lingaedje d' atôtchance, come po ds ôtes lingaedjes, come avou les Larousse ou Robert e francès, les Larousse ou Sopena e castiyan, evnd.
[candjî] on diccionaire walon, e walon
C' est ene miete eto li rzultat des ravicantisses, ki rclamént k' on eploye li walon po cåzer di ttafwait, et nén l' esserer dins kékès situwåcions seulmint.
Dins l' cas d' on diccionaire, k' on eploye cwand on n' kinoxhe nén bén l' sins d' on mot, li lingaedje d' atôtchante eployî est foirt consecant, pask' on n' tuze nén del minme manire dins on lingaedje come dins èn ôte, minme po des lingaedjes foirt près onk di l' ôte. Insi, li fwait d' eployî li francès come lingaedje d' atôtchance dins on diccionaire (po si adrovaedje, po dire les sôres gramaticåles des mots, pol definixhaedje des mots) fwait k' on doet tuzer e francès tot l' eployant, foirçant insi on modele di tuzaedje nén walon, do côp, si on est ki scrît on tecse e walon, et k' on va rwaitî dins on sfwait diccionaire, on årè vite fwait di mete des ratourneures francesses.
Ça respondéve eto a on mezåjhe di raprindisses do walon ki l' vôrént aprinde shuvant li metode d' imersion, tot lijhant l' pus possibe e walon, po pleur tuzer e walon, purade ki d' tuzer dins èn ôte lingaedje eyet ratourner mot a mot.
[candjî] on diccionaire di tot l' walon
Eto, l' idêye, avanceye pås rfondeus, ki l' walon, come lingaedje, est ene seule intité, et k' c' est insi k' on s' endè doet ocuper; eyet eto l' egzimpe des diccionaires dins ds ôtes lingaedjes; fijha ki l' såme a todi stî di prinde tos les mots do walon, di totes les coines, minme les cis ki n' sont nén foirt eployîs. Di cisse manire la, on seu diccionaire pout siervi po tos les walon-cåzants, çou k' est bén meyeu martchî po-z eplaidî, eyet ki permete, alfén, åzès ptitès coines do payis walon-cåzant ki n' ont nén yeu d' motî da zeles disk' asteure, di n' nén piede totafwaitmint leus ratourneures et leus mots.
I gn aveut ddja yeu des sayes di fé des diccionaires di tot l' walon, mins ele avént fwait berwete, ou bén prodût ene sacwè d' foirt tene. Li prumire di ces sayes c' est li Dictionnaire général de la langue wallonne diswalpé pa l' SLLW di 1905 a 1970. Ci diccionaire la a fwait berwete po sacwantès råjhons; li diswalpaedje si fjheu pa letes evoyeyes pal posse, ene metôde foirt londjinne eyet pzante (l' infôrmatike n' egzistéve nén co come on l' kinoxhe asteure); di pus, ci n' esteut nén on diccionaire do walon, mins di tots les lingaedjes romans d' Walonreye, dj' ô bén k' i leyive di costé les pårlers walons foû d' Walonreye (bote di Djivet) eyet maxheut avou les pårlers do picård, lorin et tchampnwès cåzés el Walonreye, ça n' rindéve nén åjhey li rashonraedje des mots. Et c' est insi ki, mågré des ans et des ans d' ovraedje, i gn a rén k' end a sôrtou.
I gn a yeu eto li ptit motî Walo+ mes 3.000 prumîs mots walons da Lorint Hendschel, onk des prumîs, si nén li prumî, motî a-z esse eplaidî ki rprind des egzimpes di tot l' walon (Coûtchant, Levant eyet Cinte; li Basse-Årdene åreut dvou î esse eto, mins li ramexhnaedje des mots n' si fjha nén a tins po l' eplaidaedje). I s' vinda foirt bén, ene prouve ki l' fijhaedje d' on diccionaire di tot l' walon sereut bén l' meyeuse rexhowe po l' avançmint do lingaedje, li rindmint d' l' ovraedje estant meyeu, la k' li minme eplaidaedje pou interesser pus di djins k' on diccionaire coinrece. Mins ci n' esteut tot l' minme k' on ptit motî di seulmint 3.000 mots, i gn aveut co a fé po rascovri tote li ritchesse do vocabulaire walon.
A pårti d' l' apriyesse do Walo+ 3.000 mots, a stî enondé li Diccionaire di Tot l' Walon ou DTW (a noter, tot passant, l' eployaedje do walon pol tite, di minme ki pol Walo+ 3.000 mots, al diferince di çou k' si fjheut disk' adon). Li pordjet ramexhna pus d' 35.000 intrêyes dins ene båze di dnêyes, avou des esplicaedjes (e francès) et bråmint des egzimpes, et ossu des loyéns inte les diferins scrijhaedjes d' on minme mot, et inte les mots d' ene minme parintêye. Li pordjet, enondé pa Johan Viroux, eyet shuvou pa Thierry Dumont et Lorint Hendschel, adon djonnes studiants, s' a-st ahoté cwand ces-ci ont cmincî a-z ovrer professionelmint et a fonder ene famile. Mins, al grande diferince d' avou l' Diccionaire djenerå del SLLW, li fwait d' aveur fwait l' ovraedje dizo sopoirt infôrmatike a permetou di rinde accessive l' ovraedje (a mitan) fwait, dj' ô bén ki ç' n' est nén pierdou, et pout siervi d' enondaedje po d' ôtes; et come d' efet, l' esplicant motî do walon s' endè sieve. Ça fwait ki mågré k' i gn k' les letes A, B, C, D eyet Z di spepieyes, et ki l' ortografeye eyet li stîle des intrêyes n' est nén unifyî, ci fourit tot l' minme ene grande ascoxheye pol diccionairaedje do walon, copurade ki, avou l' democratijhaedje del Daegntoele, tot l' ovraedje fwait a stî metou lijhåve po tertos, sol hårdêye http://lorint.walon.org/lh/wa/dic/
I gn aveut eto yeu, bén k' ça n' soeye nén on diccionaire, li waibe del croejhete walone (http://croejhete.walon.org/), li tote prumire croejhete do walon, dj' ô bén di tot l' lingaedje walon et nén seulmint d' on pårler dné.
[candjî] prumî diccionaire e rfondou
Li fwait di vleur on diccionaire di tot l' walon end a tot naturelmint fwait on pordjet k' ireut bén avou l' ortografeye do rfondou walon, ki djustumint si diswalpéve so les minmes trevéns.
L' esplicant motî, come grand scrijhaedje eyet come scrijhaedje di referince, ourit minme ene sôre di role di prustin po l' ortografeye do rfondou, ki rexha del periode di sayes et d' esperimintaedjes, po passer a esse bén moens candjante.
L' esplicant motî divna-st eto ene usteye dins l' rifondaedje do walon, å moumint di tchoezi l' ortografeye definitive po on mot, li meyeuse tchuze a fé est pus veyåve cwand on-z a tote li famile di mots costrûts sol minme bodje, minme si les mots di cisse famile èn sont eployîs, pa côps, ki onk dins ene coine eyet èn ôte dins ene ôte.
[candjî] Anonçaedje do pordjet et tchuzes tecnikes
Ciste idêye d' on diccionaire di tot l' walon esteut dins l' air do tins, i gn aveut dedja yeu des pordjets ene miete rashonnants, mins avou tofer li francès come lingaedje d' atôtchance.
Cwand Pablo Saratxaga, on Walon vnou d' ôte pårt, kiminça a voleur aprinde li lingaedje do payis i s' trova bén rade divant l' målåjhisté di trover on bon diccionaire (a ç' moumint la, li diccionaire do pårler d' Lidje — ki c' est la k' Pablo Saratxaga dimane — da Haust esteut spoujhî dispoy lontins, et n' sereut replaidî ki sacwantès anêyes après; dj' ô bén, on nel trovéve nén åjheymint dins les livreyes). Il aprinda gråces al croejhete do walon da Hendschel, eyet åzès waibes sicrîtes pal soce Li Rantoele, k' i ndè dvénrè mimbe, eyet eployî normålmint li rfondou walon po scrire li lingaedje.
Mins Pablo Saratxaga esteut ossu informatikî d' mestî et copurade ovréve avou les libes programes ey esse afaiti a cisse filozofeye di rinde libe les ovraedjes ki dvrént siervi a tertos; ci n' esteut nén l' prumî côp, li croejhete da Lorint Hendschel esteut ddja dizo licince libe (li GFDL).
Tot çoula, les idêyes des licinces libes, li mezåjhe po on diccionaire modiene eyet di tot l' walon, li mezåjhe d' on motî e rfondou walon, eyet li volté ki l' walon soeye on lingaedje come èn ôte; on fwait ki Pablo djha åzès mimbes del Rantoele ki ça sereut clapant d' aveur on sfwait diccionaire, onk ki sereut pol walon çou ki l' Larousse est po l' francès, mins ki soeye libe eyet lijhåve pa tertos, eyet lijhåve a pårti do prumî djoû. Ciste idêye fourit anonceye eyet aspoyeye oficirmint pal soce a si mwaisse-raploû do 25 di måss 2000, ey anonceye al radio a l' emission 900.000 walons d' Nameur li 7 d' avri del minme anêye pa Pablo Saratxaga eyet Lucyin Mahin, ki dvénrè li mwaisse-amonteu do pordjet.
[candjî] Evolucion tecnike ey elodjaedje
[candjî] Prumirès intrêyes
On côp l' pordjet anoncî lon et lådje, i fala bén cmincî, Lucyin Mahin evoya les prumîs mots eyet i fourît metous so les fyis. Å tot cmince (i n' dimeure pont d' årtichive di ç' tins la) ça tnéve so ene simpe pådje, avou ene pougneye d' intrêyes assez simpes, et des courts discrijhaedjes.
C' est a ç' moumint la ki l' motî prinda l' cogne k' il a asteure:
- intrêyes e rfondou e rodje coleur
- intrêyes e disfondou e bleuwe coleur redjiblant viè l' intrêye e rfondou
- hagnons avou ene famile di près parints (metans, viebe, derivé avou -aedje, sivierba, addjectif,...) metous eshonne.
- prezintaedje des disfondowes.
- eployaedje d' imådjes
- cogne HTML
I fourit decidé eto di mete come racsegnes nén seulmint li sôre gramaticåle do mot ([o.n.], [addj.],...) mins eto si tchamp d' eployaedje (mot d' cinsî, mot d' houyeu,...) eyet si livea d' lingaedje (mot d' tos les djoûs, lingaedje formel, grossir,...).
Bén rade il a falou passer a deus, troes, cwate et pus di pådjes web; avou ene crexhince moyene di 150-200 novelès intrêyes tchaeke moes.
[candjî] crexhince, et wikipedia
Å cmince li motî est lodjî so l' éndjole da sinne da Pablo Saratxaga, e s' måjhone; mins les pådjes HTML divnèt di pus a pus pezantes a fwait ki l' motî s' ecråxhe. I gn a-st avou des modêyes so papî do motî, ene 60aine d' ezgimplaires ont stî vindous, e l' anêye 2002, mins après on moumint, li cviersaedje del cogne HTML po l' imprimaedje divna trop pezante et on n' pola pus fé des modêyes papî (et di pus, ele divnént foirt sipesses, et do côp, ene miete tchires avou). I fala cmincî a tuzer a on candjmint d' cogne pol diccionaire.
C' est viè ces trevéns la k' les amonteus do diccionaire ont dischovrou l' pordjet wikipedia; eyet l' idêye di fé ene modêye e walon a-st aspité. Dispoy li cmince do wikipedia e walon, on-z a metou des intrêyes di l' esplicant motî adlé les intrêyes eciclopedikes, ça permete di profiter di tos les avantaedjes tecnikes; li såme est asteure di tot rcopyî sol båze di dnêye wikipedia.
L' ovraedje so l' esplicant motî si fwait direk sol wiki, c' est on grand candjmint, la k' ça permete d' ovrer directumint so les intrêyes, åjheymint, sins dveur ratinde, adon k' avou les modêyes HTML i faleut ratinde ki l' manaedjeu del waibe copiaxhe les intrêyes al mwin, çou ki fjheut des rtårds di 3 ou 4 moes pa côps.
C' est todi Lucyin Mahin ki fwait l' gros d' l' ovraedje eyet apoirter ses cnoxhances linwistikes; mins i gn a yeu eto des intrêyes fwaites pa d' ôtes djins, eyet, come li diccionaire est libe, tot l' minme kî pout pårticiper eyet apoirter ses cnoxhances po l' ecråxhî. Eto, come l' esplicant motî eploye li nouzome ovraedje do DTW, on pout dire eto ki les mwaisse-ovrîs do DTW, Thierry Dumont eyet Lorint Hendschel sont, pa redjiblaedje, des etcherpeteus di l' esplicant motî.
[candjî] Totes les intrêyes
Å moes d' nôvimbe 2004 i gn aveut a pô près 8.000 intrêyes (li 2/3 co dizo l' viye cogne so http://moti.walon.org/ 1/3 ddja sol sierveu wikipedia).
|
|
