Cwadran solaire

Èn årtike di Wikipedia.

Cwadran solaire avou on spot walon sicrît dso.

On cwadran solaire, u ôrlodje solaire, c' est ene ôrlodje a ombrire.

C' est sovint ene plate pire avou des royes disso, ki corespondèt ås eures do djoû. Å mitan, gn a ene sôre di baston, u stipe, u montant, k' on lome e latén gnomon (epronté å grek gnômôn, ki vout dire "conoxhance" ou "indicateur").

A fwait k' i toûne, li solea vént taper sol baston, et l' ombion do baston vént aduzer les crins la k' les eures sont metowes.

Dabôrd, li cwadran solaire, c' est come ene ôrlodje ki n' bodje nén et ki n' fwait pont d' brut.

Li montant do cwadran pout esse droet, mins pout aveur totès sôres di cognes. Li cwadran lu-minme (avou les royes po les eures) est sovint plat, mins i pout esse eto cåvlé, bombé, a môde di bole u d' cilinde. Ça n' sieve a rén, mins ça fwait pus bea.

E latén classike, li mot "quadrans" vout dire "cwårt di l' a".

[candjî] Discrijhaedje

Li cwadran solaire est fwait di deus pårteyes : li gnomon et l' plan do cwadran. Li gnomon est sovint fwait d' ene tidje di fier lomêye li stile, paralele a l’ aessi del Tere et pwintant eviè l' pôle celesse. Li plan do cwadran est on pan dou çk' on a mårké les 24 meridyins, ou les royes des eures. On cwadran doet esse adapté a l' latitude.

Li gnonom est djenerålmint èn aessi (ou l' cresse d' on plan) ki baxhe li tiesse paralelmint a l' aessi del Daegn, pôle nord-pôle sud (mins i pout esse simplumint d' astampé). Li valeur di l' inglêye di clitchmint dipind del latitude del plaece, et permete di lére l' eure (c' est l' angue oraire do solea) directumint e shuvant l' ombrire di l' aessi sol cwadran, gråce ås inscripcions sol plan do cwadran. Les variåcions di l' ombrire so l' tins del djournêye sont loyeyes al pôzucion aparinte do solea dins l' cir ki shût l' rotåcion dol tere. Ele polèt si mzurer pa les cowordonêyes solaires : angue oraire, hôteu et azimute. On årè don des cwadrans angulaires, di lon les cis k' on rescontere li pus sovint, des cwadrans di hôteu, et des cwadrans d' azimute. Troes coridjaedjes permetèt di passer di l' eure vraiye (eure do solea) a l' eure legåle: l' ecwåcion do tins, l' ecart di londjitude et l' decalaedje oraire (eure d' esté/eure d' ivier).

Li cwadran solaire est consideré come onk des tot prumîs cayets eployîs påzès djins po mzurer li mouvmint do tins, la ki c' est on instrumint d' mezuraedje foirt simpe. Mågré ça, l' eure do cwadran solaire est l' eure solaire vraiye del plaece dou çk' il est metou, ça fwait ki l' eure k' on pout lére sol cwadran va dipinde del londjitude del plaece, ele n' est nén rigoureuzmint constante sorlon les såjhons, et co ele difere di l' eure moyene et d' l' eure legåle. Portant, ces écarts la si plèt coridjî so des cwadrans ene miete pus sofistikés, metans onk avou li gnomon k' a-st ene alure ki compinse l' ecwacion do tins ou ki les lignes oraires ondulèt come li fameuse coube e 8. Avou ça, i n' dene pont d' infôrmåcion utile cwand li solea n' lût nén, del nute et cwand li tins est covrou. Mins i pout dner des indicåcions sol date. Sins dote est ç' li råjhon ki les romins, s' i discôpént l’ djoû e 12 eures, i n' discôpént l' nute k' e seulmint 4 « voeyes ». En efet, i n' ont cnoxhou des ôtes instrumints di mezure do tins, come li « clepsydre » (ôrlodje a aiwe), ki foirt tård. L' adjinçemint d' on cwadran solaire, ki pout aveur totès sôres di cognes, a permis di fé soude tot èn årt do cwadran pal gåliotaedje – pa des côps foirt compliké – do plan do cwadran, et pa l' ovraedje sovint fén di l' aessi. Maugré leu no, sacwants cwadrans sont des vraiyès sculteures, ki plèt esse monumintåles, pa des côps sins on plat plan, e pårticulî les sferes armilaires. Ene divize ou on spot wårni sovint l' cwadran, les inscripcions les pus corantes estant « Carpe diem » (Profite do tins prezint), « Tempus fugit » (Li timps fout l' camp) ou eco « Vulnerant omnes, ultima necat » (Totes [les eures] coixhèt, li dierinne touwe), mins i gn a eco bråmint des ôtes. Ele sont gaiyes ou chagrenes, atêyes ou rilidjeuses mins ele volèt totes diner a tuzer åzès djins k' ont l' tchance et l' tins di les sepe lére.

Cwadral solaire di l' eglijhe St-Nicolai d' Véroce (Hôte Savoye)

[candjî] Istorike

Les cwadrans primitifs estént lomés gnomons. Il estént fwaits d' on simpe baston planté verticålmint e tere. Li cwadran solaire åreut stî edvinté å 5inme sieke divant Dj.C. pal filozofe, matematikî eyet astronome grek Anaximande (547 divant Dj.C. – 611 divant Dj.C) di Milet (veye ki s' trove dins l' Turkeye d' asteure). Li pus vî cwadran solaire kinoxhou a-st a pô près 3500 ans. Il a stî ritrové en Edjipe. C' est on cwadran k' a stî fwait e 1450 divant Dj.C. so ene schaye d' agåjhe. On cwadran solaire emisferike a stî discrît å 2inme sieke divant Dj.C. pa l' astronome Caldeyin Berossus. Å 14inme sieke, les arabes, e baxhant l' tidje ou gnomon do cadran sorlon li latitude del plaece, end ont fwait on instrumint fiyåve.

[candjî] Sôres di cwadrans

Cwadrans d' angue oraire
- Cwadran ecwåtoriå
- Cwadran d' astampé
- Cwadran d' coûtchî
- Cwadran polaire
Cwadran d' azimute
- Cwadran analematike
Cwadran di hôteu

[candjî] Bibliografeye

Tites des lives e francès k' i gn a avou pus di racsegnes so ç' sudjet la:

Henri MICHEL: Les Cadrans solaires de Max Elskamp (Editions du Musée Wallon - Liège, 1966).
René R. J. ROHR: Les Cadrans solaires anciens d'Alsace (Alsatia - Colmar, 1971).
Henri MICHEL: Catalogue des Cadrans Solaires du Musée de la Vie Wallonne (Editions du Musée Wallon - Cour des Mineurs - Liège, 1974).
Jean-Marie HOMET: Les cadrans solaires (Ch. Massin - Paris). - ISBN 2-7072-0084-0
F. SUAGHER, P. PERROUD, J.P. MARCHAND: L'Heure au soleil - Cadrans solaires en Franche-Comté (Cêtre, 1991) - ISBN 2-901040-95-8
François ISLER: Cadrans solaires des Pays de Savoie (Les Savoisiennes - La Fontaine de Siloé, 2003)- ISBN 2-84206-233-7