Motî:crexhe

Èn årtike di Wikipedia.

crexhe (codjowadje)

I. [v.s.c.]

1. grandi tot cåzant d' ene biesse, d' ene djin, des pwels. On n' tineut nén conte di l' apetit k' on djonne coir pout-st awè cwand k' i n' a nén fini d' crexhe (E. Sullon). I s' leye crexhe li båbe. Loukîz a: screfyî. F. grandir, se développer, croître. >> il a l' hikete: c' est k' il est co po crexhe u c' est ki l' cour crexhe: ervazî k' on dit a ene djin k' a l' hikete. >> Il (elle) a crexhou so on tonea: espot k' on dit d' èn efant k' a les djambes tchamlowes pa manke di tchåsse. "il a les jambes arquées, il fait du rachitisme". >> S' il (elle) a crexhou inla so ene nute, il esteut tins ki l' djoû s' leve: ervazî k' on dit tot voeyant ene grande pîce (on grand, ene grande). Franwal: ahåyant po: "c'est un grand échalas, une grande asperge". >> crexhe come les cawes di vatches: après l' tere: raptiti tot divnant vî (cwand les poys des cawes des vatches crexhèt, i s' raprotchèt d' tere). On djheut sovint ça d' ene feme ki rotéve a baxhete a cåze di l' osteyoporôze. F. se tasser.

2. grandi tot cåzant d' ene plante. Après k' on-z a yeu passé l' rôlea, li grin djermêye et crexhe (L. Boulard). Les tcherdons crexhént avou les dints-d'-tchén, les pas-d'-ågne et les ôtes crouwins ki stofént les crompires u les betråles (E. Peraux). F. croître, pousser. >> rwaitî crexhe les rcenes did padzo: esse moirt et eteré. Franwal: ahåyant po: "sucer les pissenlits par la racine". >> Sol tins k' l' avoenne crexhe, li tchvå mourt: dijhêye po mostrer k' ene sacwè n' pout nén ratinde.

3. grandi tot cåzant d' ene sacwè (ritchesse, comiece, djoû, lune, evnd.). Li walon, come li francès, vént po s' pus grande pårt do latén, mins s' n' a-t i nén yeu l' tchance di poleur crexhe et si spåde come lu (A. Lamborelle). Ca nozôtes, les Walons, nos vnans, azår, å monde dizo l' sene del Lune, ki n' dimeure jamwais l' minme mins ki candje todi, crexhant on côp et rastrindant l' ôte côp (J.F. Brackman). F. se développer, croître. >> nosse cour crexhe: on s' recrestêye, on-z est fir. Et nosse cour crexhe cwand c' est k' on tuze al glwere. Di nos vîs peres ki n' avît måy pawou (Li Tchant des Walons). F. se gonfle. >> Al Sinte-Luce, les djoûs crexhèt do sôt d' ene pouce: Li Sinte-Luce, c' est l' 13 di decimbe, mins dinltins, divant l' calindrî grigoryin, c' esteut viè l' 21 di decimbe.

4. (imådjreçmint) si måvler. Dji crexhe cwand dj' end etin des cis ki mådixhèt l' cok k' elzès dispiete trop timpe (M. Frisée). Loukîz a : monter, boure. F. s'irriter.

II. fé crexhe [vierbire a coplemint] fé grandi. I fwait crexhe si niyåd. On dit eto: acrexhe, racrexhe, diswalper. F. accroître, augmenter, développer.

III. crexhe di (+ sustantif) [viebe di divnance] divni pus (+ addjectif). >> crexhe d' ådje: monter dins ses ans (po fé l' diferince avou «crexhe di grandeur». >> crexhe di saedjesse: divni pus råjhnåve. C' est nén l' tot d' crexhe d' ådje, savoz, mes parants, i fåt ossu crexhe di saedjesse ! F. grandir en âge et en sagesse.

IV. si crexhe [v.pr.] waitî d' passer po pus grand k' on-z est. I saye di s' crexhe. F. se grandir, se valoriser.

| crexhaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion et si rzultat) pol viebe "crexhe". Dins l' crexhaedje des dinrêyes, t' as l' djermaedje, li fortchaedje, li montaedje et l' påtaedje (L. Mahin). Ratindoz todi li crexhaedje di s' niyåd divant d' el touwer po-z eriter. F. croissance, accroissement, développement, augmentation, pousse, poussée.

Disfondowes: crèchèdje, crèchadje, crèhèdje, crèchâdje, créchadje.

| crexhince [f.n.]

1. crexhinne. L' efant est tot fayé; c' est l' crexhince k' el rind flåwe (Motî d' El Lovire). Loukîz a: adocrexhince. F. croissance.

2. tinkiaedje des musses k' on-z a tins del crexhinne. Gn a tenawete come ene crexhince ki djômireut e s' hantche; pus, tot doûçmint, c' est ene gueuye di tchén k' el apice on pô dzo l' gros del fesse; i hagne, i clawe ses brokes todi pus fond (A. Laloux). F. crampe, claquage.

3. crexhinces [t.pl.] crexhoûle. Il a des crexhinces totavå s' cô (Motî d' El Lovire). F. adénite banale.

4. termene k' ene plante, ene biesse, ene soce est ki crexhe. F. croissance, développement.

5. muzeure do crexhaedje economike. On-z anonce ene crexhince di 5 åcint po l' anêye ki vént. F. (taux de) croissance. >> crexhince dispwairieye: crexhince foite d' on costé, flåwe di l' ôte, dins l' minme payis, sol daegn etire. F. croissance à deux vitesses.

Disfondowes: crèchince , crèhince, créchince.

| crexhinne

I. [f.n.] termene del veye wice ki l' efant crexhe bråmint so pô d' tins. Gn a des cis ki fjhèt leu crexhinne a onze-doze ans; des ôtes, c' est pus tård. On dit eto: crexhince, crexhåjhe. F. puberté, croissance accélérée. >> five di crexhinne: five k' on-z atrape al crexhinne.

II. crexhinnes [f.n.t.pl.] crexhoûles.

| crexhant

I. [o.n.] crexhant del lune, dj' ô bén:

1. termene ki l' bele crexhe. Si vos semez do crexhant del lune, vos spinasses montront. F. premier quartier. >> brouyård do crexhant, plouve do disfalant: espot po-z anoncî l' tins.

2. >> crexhant d' lune, crexhant d' bele: aparance del lune dins l' prumire mitan di s' moes. Loukîz a: discrexhant, disfalant. F. croissant de lune. >> rodje crexhant: Institucion come li Rodje Croes ezès payis moslimîs. On passéve avou l' hoûlåd del djipe ki boerléve, et les blancs mousmints avou l' rodje crexhant d' lune des ekipes medicales, sins trop si rtourner des mitrayetes ki n' oizrént tolminme nén tirer (L. Mahin).

II. crexhant, crexhante [addj.]

1. bon po les plantes crexhe, tot djåzant do tins. C' est do tins crexhant. I fwait crexhant.

2. ki crexhe bén tot djåzant d' ene sôre di biesse. La on crexhant vea, la. >> Efant reupiant, efant crexhant: dijheye po on påpåd ki reupe. Loukîz a: bén-vnant.

| crexhance [f.n.] termene k' ene sacwè crexhe. F. croissance, accroissement.

| crexhåjhe [f.n.]

1. prumire mitan do moes del lune.

2. såjhon ki totes les plantes crexhèt.

3. crexhince (termene ki les biesses, les djins crexhèt). Les fours ni sont nén co å dbout d' leu crexhåjhe (Motî d' Bastogne).

| crexhoûles [f.n.t.pl.] nuketes ki vnèt dzo l' pea a cåze di l' inflaedje des glandes linfatikes, k' on hape sovint tins del crexhinne, u dins sacwantès maladeyes. On dit eto: crexhinnes, crexhinces, forcrexhances. F. adénites, lymphadénites.