Émile Vandervelde
Èn årtike di Wikipedia.
Émile Vandervelde (Ixelles 25 di djanvî 1866 - Ixelles 27 di decimbe 1938), c' esteut on politikî socialisse bedje, mwints côps pårlumintî, minisse, eyet cnoxhou pol “lwè Vandervelde” fwaite po lûter siconte del sôlrêye.
Ådvins |
[candjî] Vicåreye
I vna-st å monde a Izele (Ixelle), adon on bork nén lon erî d' Brussele, wice ki s' pa esteut djudje di påye, li 25 di djanvî 1866. Il a stî aclevé amon les bordjoes, mins çoula n' l' espaitcha nén d' lére les tuzaedjes da Proudhon, Benoît Malon et co da Charles Fourier. Adon, il a bén veyou k' i gn a veut nén k' lu ki boléve divant l' indjustice et l' mizere ki l' industrialijhaedje capitalisse del fén do dijh-nouvinme sieke aveut-st amoenné.
I studia bråmint. Si dvént i docteur e droet, docteur e syinces sociåles et co docteur en economeye politike. Come djonne avocåt, i studia co, po s' plaijhi, li fiziolodjeye, l' imbriolodjeye eyet co l' sikiatreye.
E 1894, adon k' il est 21 ans vî, i va dner cours di sociolodjeye economike a l' Institut des Hôtès Studes del nouve univiersité d' Brussele.
Ses scrijhaedjes d' adon sayént d' raloyî l' biyolodjeye avou l' sociolodjeye. Avou on rlomé botanisse, il eplaidront ambedeus on studiaedje lomé “Parasitisme organique et parasitisme social” eyet èn ôte live avou l' tite “L'évolution regressive en biologie et en sociologie”.
E 1918 c' est lu ki rçurè l' pirlodje d' istwere des doctrinnes sociåles di l' ULB.
I scrijha eto po les egadjeyès gazetes Germinal, Mouvement social eyet Revue Rouge.
Émile Vandervelde mora-st e s' bork d' Izele li 27 di decimbe 1938.
[candjî] Ouve politike.
Cwand il a yeu léjhou les lives sol socialisse, i s' a dit dins lu-minme: "les tuzaedjes, c' est bén, mins sins faitindjes, c' est rén; li ci kel dit, k' el fwaiye !" Et c' est po çoula k' i s' egadja-st e l' politike.
[candjî] Å Pårti socialisse bedje.
I mousrè å Pårti Ovrî Bedje (POB) ossu rade ki ci-ci s' a metou so pî, e 1884. Nosse Mimile aveut adon 19 ans ey esteut ddja soçon del ligue ovrire d' Izele, la k' i vna-st å monde. Li prumî programe do POB a stî scrît å congrès d' Cwargnon e 1893. Emile Vandervelde fourit po bråmint dins ç' tecse la, eyet c' est lu ki scrijha li Tchåte di Cwargnon.
Emile Vandervelde fourit prezidint do POB inte 1933 et 1938; dj' ô bén, dispoy ki l' fonccion di prezidint a stî metowe so pî, et disk' a s' moirt.
So ces vint anêyes la, les socialisses bedjes vont bouter fer po fé passer bråmint des candjmints k' il avént håyné dins leu programe:
- li vôtaedje å sufraedje univiersel po les omes;
- li liberté sindicåle;
- li djournêye di 8 eures;
- les pinsions et l’ assurance chômaedje;
- li lwè siconte del sôlrêye (lwè Vandervelde);
[candjî] Å pårlumint.
E 1894 i dvénrè pårlumintî (po Tchålerwè), avou 26 ôtes socialisses, ki c' esteut les 27 prumîs socialisses a moussî e pårlumint bedje, sacwants so des lisses socialisses, sacwants so des cartels avou des liberås progressisses.
E 1900, il est co pålumintî, ç' côp chal po Brussele, eyet s' va bate po-z aveur li vôtaedje å sufraedje univiersel (mins seulmint po les omes).
I va esse pårlumintî sins djoke disk' a s' moirt.
[candjî] A l' Eternåcionåle socialisse.
Cwand l' deujhinme eternåcionåle fourit metowe so pî å congrès d' Paris, e 1900, c' est lu ki fourit prezidint do scretariat permanint, disk' e 1918; et poy co e 1929.
C' est lu ki va bouter al tcherete po k' les pårtis socialisses si metexhe dins des govienmints di cowålicion, eyet sayî d' fé tni eshonne les diferinnès idêyes å dvins d' l' eternåcionåle.
E 1923 i pårticipa eto al fondåcion di l' Eternåcionåle Ovrire et Socialisse.
[candjî] Come minisse.
E 1916 i dvént mimbe do Consey des minisses (el serè co e 1935 eyet 1936), poy minisse di l' Intindance di 1917 a 1918.
I dvént minisse del Djustice di 1918 a 1921, eyet candjî l' redjime des prijhons. Di 1925 a 1927, i va esse nomé åzès Afwaires Etrindjires.
I pasrè al Santé publike di 1936 a 1937.
[candjî] Si bouye al Påye di Versaye.
Après l' prumire guere daegnrece, Émile Vandervelde disfinda, avou Van den Heuvel et Heymanss, les interesses del Beldjike al Påye di Versailles inte l' Almagne et les Aloyîs. C' est bråmint a cåze di lu kel Beldjike rascode li teritwere neute di Moresnet, eyet des Redîmés Payis, k' estént disk' adon dizo l' mambornance del Prûsse.
Ene miete pus tård, Émile Vandervelde serè co l' riprezintant del Beldjike al Påye di Locarno.
C' est co lu k' a tant fwait kel Beldjike rascoya l' mambornance sol Ruanda-Urundi, deus ptits payis d' Afrike k' estént des colneyes almandes.
