Turançılıq
Wikipedia'dan
Turançılıq (başqa tellärdä Pan-Turkism) dip Törki xalıqlarnıñ berdämlekkä tartıluın atílar.
Eçtälek tezmäse |
[üzgärtü] Taríx
19. yözyılnıñ azağında İdel-Ural Törkilärendä milli añ uyana başlí wä alarğa Törki xalıqlarınıñ urtalıq buluı turında añlaw kilä.
1839. yılda Turan cämğiäte nigezlänä. Şul cämğiätneñ adı Urta Asíada bulğan Turan il adınnan bulğan. Bu cämğiätneñ qatnaşuçıları arasında Ísmağíl Gaspıralı da ide, ul cämğiät yünäleşen qısqaça “Teldä, fikerdä, eştä berlek” itep atarğa täqdim itkän, wä şunnan soñ bu özek iñ äytelä torğannarınnan bulğan.
[üzgärtü] Yünäleş
Turan cämğiäteneñ töp yünäleşe bularaq Törki xalıqlarnı berdäm il çiklärendä berläşterü tora, bu ilneñ cıkläre Balqannardan başlap Keçe Asía arqılı Seber ilä Qıtayğa tikle suzılırğa tieş, bu kiñ alanda bertelle bermädäniätle Törki xalıqlar yäşi, wä alar il milläte dip íğlan itelergä tieş.
Turançılıq cämğiäte barlıqqa kilüe belän berçaq Törki xalıqlarnıñ çığışın açıqlí torğan öyränülär başlanalar. Şulay uq Ural-Altay telläre turında fänni farazlar öyränelä, borınğı qazışlarda Törki çığış ezlänä, Sumerlar ilä Törkilär ul ber närsä digän fiker çığarıla. Kemallek yünäleşe başqa eşlär arasında Kemal Atatürk täqdim itkän Kön tele farazına tabınıp Törekçäne Ğäräpçä ilä Farsí telennän kilgän süzlärdä tazarta başlağan.
[üzgärtü] Eştäşlek
Turan cämğiäte Ğosmanlı Patşalıqtağı Yäş Töreklär yünäleşe berlän dä eştäşlek itkän.
Şul çaqtağı Britania, Tönyaq Alman Berlege, Austria kebek patşalıqlar Urısia alarnıñ iminlegenä zarar kiterä dip qarí ide. Alar üsä torğan Turan yünäleşen da Urıslarnı almaştırıp alarnıñ iminlegenä zían kiterä başlar dip qarí ide, wä Turan yünäleşen Panturkismus'tan başlap Groß-Türkentum yäğni Böyek-Türkentum'ğa tikle atí ide. Şul çaqtağı Fransia ğına Törki xalıqlar yağında tora ide.
[üzgärtü] Bügönge xäl
1. Dönyasuğış çağında Ğosmanlı Patşalıq tarqalğannan soñ, Enver Paşa 1920. yıllarda Samarkandta yaña Törki Xälifät qoru belän mäşğül bulğanda Turançılıq yünäleşe Törkiädä ozaq arağa ülgän bulğan.
SSRB cimerelüennän soñ ğına Turançılıq yünäleşe yaña köç cía başlağan. OATCT nigezlänüennän soñ Törki xalıqlar wä Törki däwlätlär arasındağı mädäni-íqtísadí elemtälär üsä nığıtlana başlağannar, eştäşlek qoru mömkinlege päydä bulğan.
Törkiä barlıqqa kilgän yaña Törki däwlätlärgä mäğrifät, íqtísad, eşmäkärlek tözärgä yärdäm itep, alarnıñ töp xezmättäşe bulğan. Törkiä monnan tış Törki tele öçen berdäm Latínälif qabul itü eşen dä etep tora. Şulay itep Törki berdämlek qoru eşe däwam itä başladı.
Ankara Üniversitäteneñ TOMER İnstitüte elegräk Törkiäneñ milli mädäniät üzäge bulsa, xäzer ul Törki telen öyränü üzägenä dä äwerelgän.
1990. yıllarda Törkiä başqa Törki däwlätlärdä yaña mäktäplärne açqan. Alar arasında Törek-Tatar liseyläre dä bar.
