Keräşen Tatarlar
Wikipedia'dan
Keräşen Tatarlar ul elek köçläp çuqındırılğan Tatarlar, doşmannarnıñ urıslaştıru säyäsät qorbannarı. Üz üzlären alar şulay uq “Keräşen Tatar” dip atílar. Urıslarnıñ doşman çirkäw yärdäme belän 2000. yıllar başlarında, Tatarlarnı bülep beterü öçen, Keräşen Tatarlarnı “kráşen” dip atí başlağannar, imeş alar ayırım millät – ämma ul aldaw ğına, Urıs östälennän aşağan mañqortlar eşläre. Keräşen Tatarlarnı “kráşen” dip ataw ul doşmannarğa bulışu ğına. Keräşen Tatarları turında bik küp aldawlarnı tarata başlağannar. Keräşen Tatarları Urıs çirkäweneñ qulları citkän cirlärendä yäşilär: Tatarstan, Udmurtía, Başqortstan wä Irımbur cirlärendä.
Eçtälek tezmäse |
[üzgärtü] Tel
Ortodox çirkäwe “kráşenski” tel uylapçığarğanar, «ul ayırım Törki tel» dilär. Monısı da aldaw. Çuqındırılğan Qazan Tatarları Tatarçanıñ saf Qazan söylämendä söyläşä. Çuqındırılğan Miçär Tatarları Tatarçanıñ Miçär söylämendä söyläşä. İkençe törle aldaw ul «Keräşen Tatarlar telendä Ğäräp/Farsí süzläre yuq» diü. Monısı da duñğızlar uylap çığarılğan aldaw, Keräşen söyläşü şulay uq Ğäräp/Farsí süzläre belän tulı: Allah, Xoday, doğa… Mädäniätkä qağılışlı süzlär turında äytäse dä tügel, alar barısı da Ğäräb/Farsí süzläre: kitap, ädäbiät, mädäniät, älifba, mäktäp… Qısqa äytkändä, Keräşen Tatarlar söyläşüe Urıs çirkäwneñ qayber bäyrämnärene bilgeli torğan süzlär buluı belän genä ayırıla: Pitraw köne, Qazan köne wä tağın berniçäse.
Urıslar Tatarlarnı çuqındırğaç, alarğa yaña yazu uylap çığarırğa wä mäktäplärne yasarğa onıtqannar. Çuqındırılğan Tatarlar tügel, Urıslar üzläre dä 20. yözneñ 25. yıllarına qädär nadan xalıq ide. Tatarlarda «nadan» süze iñ mısqılíta torğan süzlärennän berse bulğaç, Keräşen Tatar Möselman Tatarın oçratqan sayın aña aqıl oyasına kük qarí ide, çonki Möselman Tatarlarınıñ härese dä yaza/uqí belä ide. Şuña säbäple 19. yözdä Keräşen Tatarları küp meñläp Íslamğa qayta başlağannar. Urıs çerkäwendä monı kürgäç, Keräşen Tatarları öçen maxsus älifba uylap çığarğannar. Bu xätäkät başında İlminski isemle ber çuqınmış ide. Şulay itep 19. yöz axırında Keräşen Tatarlar öçen Urıs älifbasında berniçä kitap çığarıldı, küp tügel berniçä genä. Şul kitaplarda qullanılğan Urıs älifbasına Alman bastıru maşínasında bulğan «ä,ö,ü» xäreflärne östägännär, [ñ] awazın Urıs «ng» xärefläre belän kürsätkännär. Bu älifba belän bastırılğan kitaplar küp bulmasa da, bu İlminski xaywanınıñ täcribäse beraz soñraq bik kiñ qullanıldı, mäsälän 1939. yılda Tatarça yazu öçen Urısälifne çığarğannar. Annarı Törki xalıqlarnı ber bersennän ayıru öçen, alarğa ayırım möstäqil Törki tellärne yasaw öçen, çuqınmış İlminski üz ısulın uylap çığardı.
Keräşen Tatar sanı soñğı ğasır gel kimi tora, çönki kommunízm çorında (Mäselman Tatarlarda kebek) din möhimlege küpkä keçäygän, häm şuña säbäple, Keräşennärneñ kübese Möselman Tatarları belän ğäilä qorıp yuğalalar, ikençelär (Möselmannar Tatarları kük), Urıslar belän ğäilä qorıp, urıslaşıp betälär, çönki Tatarlarnı çuqındıru ul urıslaştıru öçen eşlände dä.
[üzgärtü] Din totu
Bügenge Keräşen Tatarlar çirkäwlärgä bötenläy dä yörmilär diärlek, çirkäw bäyrämnärdä aşaw xäzerläw belän genä çiklänälär. Çuqınırğa belüçeläre 1%qa da citmilär. Awıllarda çirkäwlär yuq wä şuña säbäple yaña tuğan balalarnı da çuqındıru küptän inde yuq. Çuqındıru eşe ul üze ber bik qızıq närsä: yöz yılğa berär ike märtäbä pup kilä dä, awıldağı keşelärne ber alanğa beraz cíıp, barısın da bergäläp tizgenä “çuqındırıp” kitä, wä şunnan soñ şul awıl Tatarları barısı da “Keräşennärgä äwerelä”.
[üzgärtü] İsemnär
Keräşen isemnäre, Urıs isemnärennän bulıp kitsälär dä, alardan bik qatı ayırılalar, çığanağın da belmässeñ: Pikala, Pider, Piter, Tatí, Kätük, Naçtí, Gördi, Bäçli, Anní, Mäkçem, Mikulay, Marcí, Íçtapan… Keräşen näselläre ayırım quşamat yörtälär, häm aralaşuda ul keşe iseme aldınınnan näsel iseme sıman quyıla: “Kügärçen Anní”, “Ilıs Bäçli”, “Çübikäy Piter”…
Tatarlarnı çuqındırğaç, alarnıñ awılına Urısça isem quşıla ide, ämma Keräşen Tatarlar üz awılın barıber iskeçä Tatarça atílar.
[üzgärtü] Tormış kürü
Keräşen Tatarlarnıñ bernindi maxsus ayırım mädäni üzäklär yuq. Keräşen Tatarlar Tatar mädäniätenä şaqtí zur öleşen kertälär, Tatar teatrı, Tatar telen uqıtuı, Tatar mädäniät taríxı belän şöğellänü wä başqa möxim eşlärne başqaralar.
[üzgärtü] Monı da qara
- Köçläp çuqındıru
- Urıslaştıru
- Tatar xalqı
- Tatar tele
