บ่อเหล็กน้ำพี้

จากวิกิพีเดีย สารานุกรมเสรี

บ่อเหล็กน้ำพี้ เป็นแหล่งสินแร่เหล็กตามธรรมชาติ ตั้งอยู่ที่ บ้านน้ำพี้ หมู่ 1 ตำบลน้ำพี้ อำเภอทองแสนขัน จังหวัดอุตรดิตถ์ ห่างจากตัวจังหวัดอุตรดิตถ์ประมาณ 56 กิโลเมตร โดยเป็นบ่อเหล็กกล้า^[1]มีอยู่ด้วยกันหลายบ่อ และปรากฏเตาถลุงเหล็กโบราณนับพัน ๆ แห่งในพื้นที่หลายตารางกิโลเมตร แต่บ่อที่สำคัญและสงวนใช้สำหรับพระมหากษัตริย์มีอยู่ 2 บ่อ คือ บ่อพระแสง และ บ่อพระขรรค์ มีการนำแร่เหล็กจากบ่อเหล็กน้ำพี้ไปถลุงทำอาวุธเพื่อใช้ในการศึกสงครามมาตั้งแต่สมัยโบราณ ดังปรากฏหลักฐานทางประวัติศาตร์มากมายถึงความสำคัญของเหล็กน้ำพี้ โดยเฉพาะอย่างยิ่งมีความเชื่อมาแต่โบราณว่าเหล็กจากแหล่งแร่เหล็กน้ำพี้มีความแข็งแกร่งและมีความศักดิ์สิทธิ์ มีอาถรรพ์ในตัว โดยจัดให้เหล็กน้ำพี้อยู่ในโลหะธาตุตระกูลเดียวกับเหล็กไหล^[2]

เนื้อหา 1 ประวัติ 1.1 ความสำคัญในทางประวัติศาสตร์ 1.2 ความเป็นมาของชื่อ "น้ำพี้" 2 เหล็กน้ำพี้ 2.1 ความเชื่อเรื่องอำนาจศักดิ์สิทธิ์ของเหล็กน้ำพี้ 2.2 คุณสมบัติพิเศษของเหล็กน้ำพี้ทางวิทยาศาสตร์ 3 สถานที่ท่องเที่ยวบริเวณบ่อเหล็กน้ำพี้ 3.1 บ่อพระแสง-บ่อพระขรรค์ 3.2 พิพิธภัณฑ์พื้นบ้านบ่อเหล็กน้ำพี้ 3.3 ศาลเจ้าพ่อบ่อเหล็กน้ำพี้ 3.4 การอนุรักษ์การตีดาบโลหะน้ำพี้แบบโบราณ 3.5 ของที่ระลึกบ้านน้ำพี้ 4 อ้างอิง 5 แหล่งข้อมูลอื่น

[แก้] ประวัติ

[แก้] ความสำคัญในทางประวัติศาสตร์

แร่เหล็กจาก บ่อเหล็กน้ำพี้ มีลักษณะพิเศษที่โดดเด่นมาเป็นระยะเวลานาน นับแต่สมัยกรุงศรีอยุธยา จวบจนปัจจุบัน โดยมีหลักฐานอ้างอิงจากเอกสารทางประวัติศาสตร์ จดหมายเหตุ และวรรณคดี ซึ่งแสดงให้เห็นว่า บรรพบุรุษของไทยในอดีตได้รู้จักวิธีการนำแร่เหล็กน้ำพี้ มาถลุงให้เป็นเครื่องมือเครื่องใช้ โดยเฉพาะอย่างยิ่งการนำแร่เหล็กน้ำพี้มาถลุงเป็นศาสตราวุธ เพื่อใช้ประโยชน์ในการสงคราม ดังปรากฏหลักฐานการนำเหล็กน้ำพี้มาใช้เป็นศาสตราวุธสำหรับการทหารและชนชั้นปกครอง เช่น

• พระแสงของ้าว ของสมเด็จพระนเรศวรมหาราช ทรงใช้กระทำยุทธหัตถี กับพระมหาอุปราชา
• ดาบนันทกาวุธ ของพระยาพิชัยดาบหัก
• ดาบล้างอาถรรพ์ ของพระนารายณ์มหาราช
• ดาบฟ้าฟื้น ของขุนแผน มีส่วนผสมของเหล็กน้ำพี้

ในสมัยรัตนโกสินทร์มีหลักฐานว่า ในวโรกาสที่พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว ได้ขึ้นเถลิงถวัลย์ราชสมบัติ หลวงจรุงราษฎร์เจริญ (สุข) นายอำเภอตรอน ในสมัยนั้น ได้นำเหล็กน้ำพี้มอบให้ พระยาวิเศษฤๅไชย ข้าหลวงประจำจังหวัดอุตรดิตถ์ (พ.ศ. 2469-พ.ศ. 2471) นำพระแสงดาบขึ้นทูลเกล้าฯ ถวายเป็น พระแสงศาสตราวุธ มาจนทุกวันนี้ ^[3]

[แก้] ความเป็นมาของชื่อ "น้ำพี้"

คำว่า น้ำพี้ มีที่มาจากสาเหตุใดไม่ปรากฏชัด แต่เชื่อว่า ชื่อเดิมของบ้านน้ำพี้ คือ น้ำลี้ เพราะหมู่บ้านแห่งนี้ในสมัยก่อนมีความแห้งแล้ง น้ำลี้(หนีหาย) จึงเป็นชื่อที่ใช้เรียกหมู่บ้านนี้สืบมา และต่อมาจึงได้เพี้ยนเป็น "น้ำพี้" จนปัจจุบัน

อีกเหตุผลหนึ่ง มีคำบอกเล่าที่สืบต่อกันมาจนเป็นตำนานของชาวหมู่บ้านน้ำพี้ ว่าในสมัยสุโขทัย พระร่วงเจ้าได้เสด็จมายังหมู่บ้านแห่งนี้เพื่อขอด้ายไปทำสายป่านว่าว (แต่บางคนก็เล่าว่า พระร่วงขอด้ายเอาไปมัดไก่ เพื่อต่อไก่ชนที่หมู่บ้านแสนขัน ซึ่งเป็นหมู่บ้านที่อยู่ใกล้ๆ กัน) โดยขณะที่พระร่วงกำลังรอด้ายนั้น ชาวบ้านก็รีบจัดหาให้ แต่ช้าไม่ทันใจ พระร่วงจึงเกิดความไม่พอใจ และคิดว่าหมู่บ้านนี้เป็นหมู่บ้านแล้งน้ำใจ จึงได้สาปให้หมู่บ้านนี้มีน้ำแห้งแล้ง หรือเรียกว่า "น้ำลี้" ซึ่งแปลว่า น้ำหนีหายไปหมด ต่อมาจึงเรียกเพี้ยนเป็น "น้ำพี้" มาจนปัจจุบัน^[4]

[แก้] เหล็กน้ำพี้

[แก้] ความเชื่อเรื่องอำนาจศักดิ์สิทธิ์ของเหล็กน้ำพี้

เหล็กจากแหล่งแร่ บ่อเหล็กน้ำพี้ เป็นเหล็กที่มีความแกร่ง มีความเหนียวและเกิดสนิมยาก จากตำราพิชัยสงครามได้กล่าวไว้ว่า เหล็กน้ำพี้ เป็นโลหะมหัศจรรย์อานุภาพ มีพลังในตัว มีสิ่งศักดิ์สิทธิ์สถิตอยู่ทุก ๆ อณูสามารถป้องกันคุณไสยและสิ่งเลวร้ายที่มองไม่เห็นด้วยตาดำได้ ปัจจุบันแร่เหล็กน้ำพี้ ถือว่าเป็นวัตถุมงคลอันเป็นสิริมงคลแก่ผู้ที่มีไว้ครอบครองเป็นอย่างยิ่ง โดยเชื่อกันมาแต่โบราณว่าเหล็กน้ำพี้อยู่ในตระกูลเดียวกันกับเหล็กไหล เมื่อจะนำไปใช้งานต้องตั้งศาลบวงสรวงขออนุญาตจากเจ้าพ่อที่ดูแลปกปักษ์รักษาเสียก่อน จึงจะทำการขุดหรือตัดเหล็กไปใช้งานได้

ตั้งแต่อดีตจนถึงปัจจุบัน ชาวน้ำพี้และผู้ศรัทธาต่างเชื่อถือกันมาโดยตลอดด้วยความศรัทธาว่า เหล็กน้ำพี้มีเจ้าพ่อปกปักษ์รักษาดูแลอยู่ หากผู้ใดจักนำสินแร่เหล็กน้ำพี้ไปใช้ ต้องทำการตั้งศาลบรวงสรวงสักการะและเปล่งวาจาขอต่ออำนาจศักดิ์สิทธิ์ก่อน ซึ่งนับว่าเป็นภูมิปัญญาของบรรพบุรุษไทยในการปลูกฝังจิตสำนึกในการรู้จักเคารพต่อธรรมชาติและให้รู้จักใช้ทรัพยากรที่มีอยู่อย่างน้อยนิดอย่างรู้คุณค่า

[แก้] คุณสมบัติพิเศษของเหล็กน้ำพี้ทางวิทยาศาสตร์

แร่เหล็กที่ได้จากบ่อเหล็กน้ำพี้นั้น เป็นแร่เหล็กกล้าคาร์บอนที่มีโครงสร้างระดับโมเลกุลที่ประกอบด้วยธาตุคาร์บอนหลากหลาย ทำให้เมื่อนำมาเผาและตีทำมีดจะได้มีดที่แข็งแกร่งทนทานกว่าที่ทำจากแร่เหล็กทั่วๆไป^[1]

ภาควิชาวิศวกรรมโลหการ คณะวิทยาศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย, สถาบันวิจัยวิทยาศาสตร์เทคโนโลยีแห่งประเทศไทย กระทรวงวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยี และกรมวิทยาศาสตร์ทหารบก ได้เคยนำตัวอย่างสินแร่จากจากบ่อพระแสงและบ่อพระขรรค์ไปทำการทดลองเพื่อวิเคราะห์หาคุณสมบัติต่าง ๆ ด้วยเครื่องมือทางวิทยาศาสตร์ พบว่าแร่เหล็กน้ำพี้มีองค์ประกอบของแร่ธาตุที่หาได้ยาก เป็นแร่เหล็กที่มีคุณสมบัติพิเศษเฉพาะตัว มีความแข็งและเหนียวเป็นพิเศษ มีคุณลักษณะอ่อนในแข็งนอก และยืนยันว่าแหล่งแร่เหล็กที่ตำบลน้ำพี้ อำเภอทองแสนขัน จังหวัดอุตรดิตถ์ เป็นแหล่งแร่เหล็กที่มีคุณภาพดีที่สุดของประเทศไทย อีกทั้งยังมีคุณสมบัติดีเยี่ยมไม่แพ้เหล็กกล้าชั้นดีของประเทศต่างๆ ซึ่งนับว่าเป็นการยืนยันถึงภูมิปัญญาอันล้ำเลิศของบรรพบุรุษไทยได้เป็นอย่างดี

[แก้] สถานที่ท่องเที่ยวบริเวณบ่อเหล็กน้ำพี้

[แก้] บ่อพระแสง-บ่อพระขรรค์

บ่อพระแสง เป็นบ่อดินขนาดใหญ่ ลึก 10 เมตร มีเส้นผ่าศูนย์กลางประมาณ 20 เมตร เป็นบ่อที่มีคุณภาพของสินแร่ดีกว่าบ่ออื่นๆ ในบริเวณแหล่งแร่น้ำพี้ โดยเฉพาะอย่างยิ่งบ่อนี้สงวนไว้สำหรับทำพระแสงดาบถวายสำหรับพระมหากษัตริย์เท่านั้น จึงได้ชื่อว่า "บ่อพระแสง"

บ่อพระขรรค์ เป็นบ่อดินขนาดย่อมกว่าบ่อพระแสง มีความลึกประมาณ 7 เมตร และมีเส้นผ่าศูนย์กลางประมาณ 12 เมตร บรรพบุรุษได้สงวนบ่อนี้ไว้เพื่อนำเอาเหล็กจากบ่อนี้ไปถลุงทำพระขรรค์ถวายพระมหากษัตริย์เท่านั้น จึงเรียกกันมาแต่โบราว่า "บ่อพระขรรค์"

บ่อขุดสินแร่เหล็กทั้งสองบ่อนี้ เป็นบ่อเหล็กที่มีขนาดใหญ่ที่สุดในบริเวณแหล่งแร่เหล็กน้ำพี้ และเชื่อกันว่ามีความศักดิ์สิทธิ์ที่สุด และเป็นบ่อเหล็กที่มีคุณภาพดีที่สุดในประเทศไทย

[แก้] พิพิธภัณฑ์พื้นบ้านบ่อเหล็กน้ำพี้

ในปี พ.ศ. 2541 นายชัยพร รัตนนาคะ ผู้ว่าราชการจังหวัดอุตรดิตถ์ (ในสมัยนั้น) ได้เห็นว่า บ่อเหล็กน้ำพี้เป็นแหล่งแร่เหล็กทางธรรมชาติที่มีความสำคัญทางประวัติศาสตร์ของชาติ และเป็นสถานที่สำคัญยิ่งแห่งหนึ่งของจังหวัดอุตรดิตถ์ ควรส่งเสริมให้เป็นแหล่งท่องเที่ยวและศึกษาประวัติศาสตร์สำหรับผู้สนใจ จึงได้อนุมัติงบประมาณเพื่อจัดสร้างพิพิธภัณฑ์พื้นบ้านบ่อเหล็กน้ำพี้ โดยทำการเปิดเมื่อ วันที่ 12 สิงหาคม พ.ศ. 2542 โดยทำการบูรณะปรับปรุงภูมิทัศน์โดยรอบบริเวณบ่อเหล็กน้ำพี้ และได้จัดสร้างพิพิธภัณฑ์พื้นบ้านบ่อเหล็กน้ำพี้ สำหรับนักท่องเที่ยวและผู้สนใจได้เข้าศึกษาถึงภูมิปัญญาพื้นบ้านแบบโบราณ โดยเฉพาะอย่างยิ่งได้มีการจัดแสดงเครื่องมือเครื่องใช้โบราณและจัดแสดงหุ่นการถลุงเหล็กแบบโบราณตั้งแต่เริ่มขุดหาแร่เหล็กจนถึงการถลุงจนได้เหล็กน้ำพี้ที่นำมาใช้ประโยชน์ได้ ซึ่งนับว่าเป็นแหล่งเรียนรู้ภูมิปัญญาไทยที่น่าสนใจและให้ความรู้ด้านการถลุงเหล็กแบบโบราณได้อย่างดียิ่ง^[5]

[แก้] ศาลเจ้าพ่อบ่อเหล็กน้ำพี้

บริเวณทิศเหนือของบ่อพระแสงและบ่อพระขรรค์ มีศาลเจ้าพ่อบ่อเหล็กน้ำพี้ตั้งอยู่ ซึ่งมีเรื่องเล่าเป็นตำนานของชาวน้ำพี้สืบมาว่าบ่อเหล็กน้ำพี้ มีปู่ธรรมราชที่เป็นเจ้าพ่อบ่อพระแสงสถิตย์อยู่ในศาลนี้เพื่อคอยปกปักษ์รักษาบ่อเหล็กสำคัญคือบ่อพระแสงและบ่อพระขรรค์

ศาลนี้เป็นสร้างที่สร้างขึ้นใหม่มีลักษณะทรงไทยสีขาว พื้นปูด้วยหินอ่อน ภายในตั้งรูปเจ้าพ่อ ๓ ตน หล่อด้วยเหล็กน้ำพี้ทั้งองค์ สร้างด้วยงบประมาณจากการท่องเที่ยวแห่งประเทศไทยเมื่อปี พ.ศ. 2534 เพื่อเป็นที่ยึดเหนี่ยวจิตใจของชาวน้ำพี้และเป็นศูนย์รวมสักการะสำหรับผู้ศรัทธา ซึ่งนับว่าเป็นสถานที่ ๆ มีความศักดิ์สิทธิ์ที่สำคัญยิ่งอีกแห่งหนึ่งของจังหวัดอุตรดิตถ์

[แก้] การอนุรักษ์การตีดาบโลหะน้ำพี้แบบโบราณ

ปัจจุบันชาวบ้านน้ำพี้ยังคงสืบทอดวิธีการถลุงเหล็กและการตีขึ้นรูปดาบเหล็กน้ำพี้มาแต่โบราณ ดังปรากฏเตาถลุงเหล็กน้ำพี้ของชาวบ้านกระจายอยู่ทั่วไป แต่แหล่งที่เป็นที่ถลุงแร่และตีดาบที่สำคัญจะอยู่บริเวณทางไปบ่อเหล็กน้ำพี้ ซึ่งจะสามารถพบเห็นการตีดาบน้ำพี้แบบโบราณได้ตลอดเส้นทาง ซึ่งผู้สนใจสามารถเยี่ยมชมได้อย่างใกล้ชิด เป็นการเรียนรู้จากต้นแหล่งภูมิปัญญามรดกไทยที่ยังมีชีวิตอยู่จนถึงปัจจุบัน

[แก้] ของที่ระลึกบ้านน้ำพี้

ในปัจจุบันชาวบ้านน้ำพี้ส่วนใหญ่ยึดอาชีพเกษตรกรรมและหารายได้เสริมจากการทำของที่ระลึกจากเหล็กน้ำพี้ เช่นการทำดาบเหล็กน้ำพี้, การทำสายสร้อยลูกประคำแร่เหล็กน้ำพี้, การทำพระเครื่องจากแร่เหล็กน้ำพี้ ซึ่งนับว่าเป็นแหล่งทำของที่ระลึกประจำจังหวัดที่สำคัญอีกแห่งหนึ่งของจังหวัดอุตรดิตถ์ โดยสินค้าที่ระลึกจากบ้านน้ำพี้ได้รับรางวัลสินค้า OTOP คุณภาพ ๔ ดาว ซึ่งเป็นเครื่องรับรองถึงคุณภาพสินค้าของบ้านน้ำพี้ได้อย่างดี

เนื่องจากปัจจุบันแร่เหล็กน้ำพี้หายากและมีราคาต่อกิโลกรัมกว่าพันบาทขึ้นไป ชาวบ้านน้ำพี้ส่วนใหญ่จึงนำเหล็กน้ำพี้มาทุบเป็นผงและผสมกับดินข้างบ่อเหล็กน้ำพี้เพื่อนำมาทำเป็นวัตถุมงคลของที่ระลึก โดยนิยมนำมาทำเป็นสร้อยประคำหรือพระผงออกจำหน่ายด้วย

ผู้สนใจสามารถซื้อสินค้าเหล่านี้ได้จากร้านค้าวิสาหกิจชุมชนที่ตั้งอยู่บริเวณบ่อเหล็กน้ำพี้ หรือจะไปศึกษาการทำดาบแบบโบราณและหาซื้อจากชาวบ้านโดยตรงก็สามารถทำได้ โดยจะสามารถหาซื้อได้ในราคาที่ถูกกว่าที่มีจำหน่ายในร้านค้าวิสาหกิจชุมชนที่ตั้งอยู่บริเวณบ่อเหล็กน้ำพี้ ^[6]

[แก้] อ้างอิง

1. ^ ^{1.0 1.1} กรมทรัพยากรธรณี กระดานสนทนาความรู้ด้านธรณีวิทยา
2. ^ ประภาพร พูลสุข. รายงานฐานข้อมูลท้องถิ่นอุตสาหกรรมเหล็กน้ำพี้และแหล่งท่องเที่ยวบ่อเหล็กน้ำพี้ โปรแกรมวิชาบรรณารักษศาสตร์และสารนิเทศศาสตร์. อุตรดิตถ์ : มหาวิทยาลัยราชภัฎอุตรดิตถ์, ๒๕๕๐
3. ^ ตำนานเหล็กน้ำพี้
4. ^ ตำนานการเรียกชื่อหมู่บ้านน้ำพี้ โรงเรียนบ้านน้ำพี้มิตรภาพที่ 214
5. ^ บ่อเหล็กน้ำพี้แห่งเมืองพระยาพิชัย.นิตยสารอุณมิลิต ฉบับที่ ๑๘ เดือนพฤศจิกายน ๒๕๔๗
6. ^ เทวประภาส มากคล้าย เปรียญ.. เอกสาร : เอกสารแนะนำวัดคุ้งตะเภา-แหล่งท่องเที่ยวในคำขวัญจังหวัดอุตรดิตถ์ . อุตรดิตถ์ : วัดคุ้งตะเภา, ๒๕๔๙.

[แก้] แหล่งข้อมูลอื่น

• ประภาพร พูลสุข.รายงานฐานข้อมูลท้องถิ่นอุตสาหกรรมเหล็กน้ำพี้และแหล่งท่องเที่ยวบ่อเหล็กน้ำพี้.โปรแกรมวิชาบรรณารักษศาสตร์และสารนิเทศศาสตร์

• บทความว่าด้วยอานุภาพ และประวัติ ของเหล็กน้ำพี้

บ่อเหล็กน้ำพี้ เป็นบทความเกี่ยวกับ อาคาร หรือ สถานที่สำคัญ ที่ยังไม่สมบูรณ์ ต้องการตรวจสอบ เพิ่มเนื้อหา หรือเพิ่มแหล่งอ้างอิง คุณสามารถช่วยเพิ่มเติมหรือแก้ไข เพื่อให้สมบูรณ์มากขึ้น ข้อมูลเกี่ยวกับ บ่อเหล็กน้ำพี้ ในภาษาอื่น อาจสามารถหาอ่านได้จากเมนู ภาษาอื่น ด้านซ้ายมือ