Tenochtitlán
Di Wikipedia, la nciclupidìa lìbbira.
Tenochtitlán (o México-Tenochtitlán) fu la capitali dû mperu aztecu. Surcìa supra n’ìsula ntô lacu Texcoco, nta l'attuali Mèssicu cintrali. Fu funnata ntô 1325. La citati fu raduta a lu solu ntornu ntô 1521 di li conquistadores (cunquistatura) spagnoli: supra li sô ruini fu custruiuta Citati dû Mèssicu e ntô cursu dî sèculi granni parti di lu lacu Texcoco fu prusciucata.
[cancia] La funnazzioni
Nummarusi tribbù s’abbicinaru supra li spunni dû lacu, senza però arrinèsciri a nzidiàrisi/nziggiàrisi difinitivamenti ntô tirritoriu. Fu cu l'arrivu di l’Aztechi, nu pòpulu urigginariu d’ Aztlán (un nzidiamentu/nziggiamentu ntô disertu tra l'ovest e lu nord dû Mèssicu), ca st'area accuminzau a ciuriri.
L’Aztechi lassaru Aztlán guidati di n'antica prufizzìa, sècunnu cui avìssiru duvutu stabbilìrisi e funnari la sô citati ’n un locu sacru, ca ci avissi statu annunciatu dâ visioni di n'àcula ca mancia nu sirpenti ‘n cima ôn cactus. Scurceru sta mmàggini nta l'ìsula a lu centru di lu lacu Texcoco e ddà, ntô 1325, dicideru di custruiri Tenochtitlán (dû nomu di lu ligginnariu funnaturi e capu Tenoch). Dda mmàggini òi figura ô centru dâ bannera missicana.
A lu sô arrivu, li Mexica (nomu nahuatl cu cui l’Aztechi si rifirìanu a iddi stissi) àppiru a fàciri li cunti câ diffidenza dî pupulazzioni autuctoni. Cuntaminaru la sô cultura cu chidda tulteca, specî ‘n àmmitu riliggiusu, ma subbiru nu longu assuggittamentu mircinariu â citati d’ Azcapotzalco, capitali di lu regnu tepaneco. Ntô 1428, la putenza militari di Tenochtitlán appi lu supraventu supra la citati nimica, ca fu mmaduta e distruiuta dû tlatoani (mpiraturi) Itzcóatl.
Li culoni ntirvìnniru supra la zona secunnu la tècnica chinampa (di l'urigginali nahuatl chinamitl), n’avanzatu sistema di drinaggiu ca pirmittìu a l’Aztechi di stènniri lu tirrenu edificàbbili pâ sô citati e ntô cuntempu di distribbuiri l'acqua pi l'irrigazzioni agrìcula.
[cancia] Lu splinnuri
La civirtati azteca criscìu rapidamenti e Tenochtitlán divinni la citati cchiù mpurtanti dâ Mèrica cintrali. Li duminazzioni aztechi addivintaru nu mperu culturarmenti eggèmuni supra li riggiuni circustanti, ticnuluggicamenti avanzatu e a cunnutatazzioni furtimenti riliggiusa. L’Aztechi àppiru cuntatti cummirciali cû Gulfu dû Mèssicu, cu l'Ocèanu Pacìficu e pirfinu cû mperu Inca.
Tenochtitlán era culligata â terraferma attraversu ponti e terrachini (li calzadas) e l'urbanìstica cittadina prividìa na riti di stratuna e canali, di modu c’ogni zona putissi èssiri ragghiunciuta sia a pedi ca ‘n canoa. Era noltri dutata di nu funziunali acquiduttu.
Ntô sèculu XV, ‘n siquutu a n’esunnazzioni dû lacu Texcoco, lu mpiraturi Auìtzotl abbiau na maistusa ricustruzzioni di Tenochtitlán ca java esiquuta secunnu la vuluntati divina: a siquutu di l'anchiamentu dâ Granni Piràmidi (o Templo Mayor), urdinau nfatti lu tràggicu sacrificiu di 20.000 òmini ‘n anuri dâ struttura (1487).
[cancia] La fini
Lu conquistador (cunquistaturi) spagnolu Hernán Cortés juncìu a Tenochtitlán l'8 di nuvèmmiru 1519. Ntê sô diari, cuntau di nun aviri mai vidutu citati cchiù granni e efficenti ô munnu. ‘N Europa, sulu Pariggi, Vinezzia e Custantinòpuli èranu tarmenti stisi. Lu mpiraturi di l'èbbica, Montezuma II, cridennu ca Cortés fussi lu diu Quetzalcoatl di ritornu a Tenochtitlán, l’accugghìu magnificamenti.
Tannu, la pupulazzioni di Tenochtitlán s’aggirava tra li 60.000 e li 130.000 abbitanti.
Lu 13 di austu dû 1521, Cortés e li sô òmini, aiutati dî pupulazzioni lucali, cunquistaru Tenochtitlán doppu na sancuinusa battagghia ca stirminau la pupulazzioni e arriducìu la citati ‘n ruini. Zoccu addimurava dâ citati fu smantiddatu, dimulutu, distruggiutu o datu a focu. Supra li cìnniri di Tenochtitlán fu custruiuta la Citati dû Mèssicu.
Nta l’anni '70, foru nstallati arcuni scavi archiulòggici e li ruini dâ citati vìnniru purtati a lu lustru. Arcuni dî cchiù mpurtanti, comu la Granni Piràmidi, sunnu graputi ê visitatura. Òi, lu Zócalo (chiazza principali di Citati dû Mèssicu) s’attrova supra chidda ca un tempu fu lu Centro ceremonial (chiazza cintrali mircatu di Tenochtitlán) e tanti dî calzadas urigginali currispùnninu ê muterni stratuna dâ capitali.
La fonti di st'artìculu è Uichipidia Taliana:
