Lingui siciliani prima dî nurmanni
Di Wikipedia, la nciclupidìa lìbbira.
[cancia] Storia dâ lingua siciliana
Lu sicilianu di basi latina nun è la sula lingua stòrica dû pòpulu sicilianu e nzinu â cunquista nurmanna nun havi statu mai nippuri la cchiù parrata. Prima dâ cunquista nurmanna dâ Sicilia lu pòpulu sicilianu parrava ntâ maggiuranza lu Siqilli (prun. sichilli), nu dialettu à rabu-sicilianu ca poi dû sèculu XVI nta Sicilia nun asisti cchiù. Oggi na forma asisti sulu nni l'ìsula di Malta, e lu [[gricanicu, (dialettu grecu) ca oggi asisti sulu ntô Salentu e ntô sud dâ Calabbria. Lu sicilianu Rumanzu era na lingua ca asisteva ntâ Calabbria e nna l'Italia miridiunali: li Nurmanni lu purtaru ntâ Sicilia, unni però vinìa parratu assai dî littirati e dî novi culoni taliani, ma picca dî siciliani.
Li nurmanni nun custrìnsiru li siciliani a parrari sta lingua taliana, ma lassaru la libbirtà di cuntinuari a parrari siqilli, arabbu, gricanicu, e ebraicu. Fôru poi li Svevi cu Fidiricu II a criari la scola siciliana dâ lingua taliana cu allittirati taliani comu Giacomino Pugliese (Pugghisi), Odo delle Colonne (Rumanu), Rinaldo d'Aquino (Aquilanu) e siciliani comu Giacomo da Lentini e Cielo d'Alcamo. Puru li Svevi lassaru libbirtà di lingui ê siciliani.
Sta libbirtà linguistica cuntinuau nzinu a l'Angioini (guelfi) ca mmeci vietaru tutti li lingui siciliani e fìciru dû sicilianu (di basi latina) la sula lingua cunzintuta. Iddi obbligaru puri li cummirsioni ô cattolicisimu rumanu c'addivintau la sula riliggiuni di statu e sprupriaru tutti li cresî ortudossi, li moschei, li sinagoghi, e scacciaru li preti bizantini. Era la fini dû plurilinguismu e dû multiculturalismu.
Li siciliani s'arribbillaru contra l'Angioini ntâ li Vespri Siciliani e puru contra li lingui Rumanzi: cundannaru a morti cu' nun sapìa diri «cìciri». Li francisi (ma puru li taliani ca nun èranu dâ Magna Grecia) nun lu sapìanu prununziari picchì la «c» siciliana (e oggi puru taliana) di cìciri è greca (littra «X» di xjuri), ma nun latina unni la «C» si prununciava «S» (e ancura si prununcia «S» ntô Spagnolu, Francisi, Purtughisi, Rumenu, Ngrisi, ecc.)
Disgraziatamenti l'Aragunisi ca cuvirnaru poi l'ìsula cuntinuaru chiddu ca l'angioini accuminzaru. Accussì ntô sèculu XV lu sicilianu Rumanzu si custrinceru tutti l'à utŗi lingui. L'antichi lingui stòrici siciliani (gricà nicu, siqilli) cuntinuaru âsistiri nni li paisitti luntanu dî granni cità , nzinu â mità dû sèculu XVI, forsi di cchiù. Poi s'estìnsiru pì sempri. A st'èbbica la latinizzazzioni sfurzata accuminzata di l'Angioini si cunchiudi. La cultura siciliana antica scumpari pì sempri e accussì l'identità stòricu-linguìstica pri-latina dî siciliani. Na forma dû siqilli cuntinuava nta l'ìsula di Pantillirìa nzinu ô sèculu XVIII.
Ntô sèculu XIV l'allittirati tuscani criaru na nova scola unni dicìsiru ca stu «sicilianu» fussi chiossai latinizzatu, abbuleru li lìttiri greci (x, y, k, w) e criaru li basi dâ lingua taliana littiraria. Accussì ntâ cumpitizziuni cu l'italianu lu sicilianu littirariu ntô tempu si talianizza sempri cchiù e perdi lentamenti la sò ortugrafìa e la sò grammà tica (si criau puru ntâ littiratura n'inasistenti tempu futuru comu p'asempiu "avverròggiu" pì diri «poi vencu») e digrada lentamenti nna l'italianu.
Ntô sèculu XIX mpera l'italianismu e chistu fa nà sciri nni l'allittirati tiurìi pricuncetti e puliticamenti orientati, ca dicìanu ca lu sicilianu è nu dialettu di l'italianu, o ca veni sulu dû latinu anticu parratu nna li tempi dû mperu rumanu. L'italianisti e l'eurocentristi nècanu tutti l'apporti di l'à utŗi lingui siciliani (siqilli gricu, à rabu, bèrberu, ecc.) ô sicilianu rumanzu o li cunziddiranu mìnimi.
Ntâ l'ambienti culturali fanà ticu di l'èbbica nun è cchiù pussìbbili diri comu lu studiusu tudiscu Gerhard Rohlfs ca lu sicilianu nun è la lingua stòrica dâ Sicilia ma è na lingua furmà tasi doppu dâ cacciata di l'à rabi p'un prucessu di neo-rumanizzazzioni. Iddu stissu fici tantu scà ndalu c'adduvitti pubblicamenti scusà risi (a tortu o a raggiuni) cu l'italiani d'avìrilu pinzatu e dittu.
Pì li stissi raggiuni allittirati siciliani comu Giuseppi Pitrè adduvìttiru diri ca la grammà tica siciliana veni tutta dû latinu, ca lu megghiu alfabbetu pì scrivìrila è chiddu talianu, ca la grammà tica à rabba dû maltisi nun ha mai statu chidda dû sicilianu anticu, ecc. Oggi la pirsicuzziuni e la falsificazziuni stòrica cuntinua. Peiu stannu l'à utri lingui stòrici siciliani nun Rumanzi, comu lu siqilli ca oggi veni studiatu sulu nni l'università furesti, o lu gricà nicu ca sta scumparennu.
