Tryptyk z Trzebuni

Z Wikipedii

Tryptyk z Trzebuni (prawe skrzydło)

? ,

tempera na desce

każde skrzydło 104 × 29 cm

Pałac biskupa Erazma Ciołka

Tryptyk z Trzebuni - tryptyk anonimowego autora, z którego do dnia dzisiejszego zachowały się dwa boczne skrzydła, przedstawiające świętą i świętego. Obrazy wykonane są na drewnie lipowym pokrytym podkładem klejowym w technice temperowej ze złoceniami. Awersy są dobrze zachowane, rewersy - bardzo uszkodzone.

Na awersach przedstawione są dwie stojące postaci na złotym tle - na lewym skrzydle świętego, na prawym świętej. Ich esowato wygięte sylwetki są wpasowane w kształt pola obrazu i wypełniają je niemal w całości. Święci są zwróceni symetrycznie ku sobie. Ubrani są w ciemne, długie szaty o nasyconych barwach, które zakrywają całe ciało z wyjątkiem twarzy i dłoni. Wokół głów mają aureole.

Postać świętego jest zwrócona jest 3/4 w prawo. Ma na sobie ciemnoczerwoną szatę, która opada tworząc ciężkie fałdy. W prawej ręce trzyma oparty na ramieniu topór, lewą ręką wskazuje na piersi. Głowę lekko opuszcza i patrzy w dół. Ma siwe włosy, wąsy i długą brodę, rozdzieloną na pojedyncze kosmyki oraz podłużne, półprzymknięte oczy. Wypukła aureola, otaczająca głowę świętego, złożona jest z koncentrycznych kół, z których zewnętrzne jest najszersze i ma karbowany brzeg.

Święta zwrócona jest w 3/4 w lewo. Ubrana jest w czerwono-zieloną szatę, wokół szyi ma owiniętą białą tkaninę, a na głowie - białą chustę, której końce spadają na pierś. W prawej ręce trzyma przez ubranie model kościoła z wieżyczką na skrzyżowaniu naw. W lewej ręce, opuszczonej w dół i ugiętej, trzyma różaniec. Święta patrzy w dół, a jej głowę otacza taki sam nimb, jak świętego.

Postaci świętych, bardzo wysmukłe i wątłe, są zbudowane niezgodnie z proporcjami. Nadmiernie długie i cienkie są także ich dłonie i palce, głowy mają wydłużony kształt, a ramiona bardzo spadziste. Postaci są statyczne, nieruchome, wykonują jedynie dłońmi spokojne gesty. Ekspresji służy wyłącznie wyraz ich twarzy - melancholijny, senny i smutny. Święci umieszczeni są w odrealnionej, niebiańskiej scenerii, na co wskazuje złote tło.

Na rewersach przedstawiona jest scena Zwiastowania.

Spis treści 1 Historia 2 Datowanie 3 Identyfikacja świętych 4 Pierwotna lokalizacja 5 Geneza formalna 6 Kształt obrazów i nimbów 7 Przypisy 8 Bibliografia

[edytuj] Historia

Nieznana jest data powstania dwóch bocznych skrzydeł tryptyku z Trzebuni, autor oraz pierwotne miejsce, do którego całe dzieło było przeznaczone. Obrazy zostały znalezione w XIX-wiecznej kaplicy przydrożnej w Trzebuni, po czym przeszły w posiadanie ks. Józefa Żeliwskiego z Postolic, od którego odkupiło je w 1927 roku Muzeum Narodowe w Krakowie^[1]. Skrzydła są jego własnością do dziś. Skrzydła tryptyku z Trzebuni zostały po raz pierwszy opublikowane przez Feliksa Koperę i Józefa Kwiatkowskiego w 1929 roku^[2].

Obrazy były konserwowane w 1928 roku przez W. Zarzyckiego. W 1968 M. Schuster-Gawłowska zabezpieczyła warstwy malarskie, a w 1967 przeprowadzono badanie drewna^[3].

[edytuj] Datowanie

Obrazy z Trzebuni są, obok ołtarzyka z koronacją NMP ze zbiorów Domu Matejki, uznawane za jedne z najstarszych przykładów małopolskiego malarstwa tablicowego^[4], nie ma jednak zgody co do ich precyzyjnego datowania. Wymieniane są daty od końca XIV wieku do lat 1420-1430.

Pierwsi badacze tego dzieła, F. Kopera i J. Kwiatkowski wskazali na XIV wiek, M. Walicki najpierw na 1390, a następnie na ostatnie lata XIV wieku lub początek XV^[5]. T. Dobrowolski datę sprecyzował na rok ok. 1400^[6], A. Karłowska-Kamzowa na 1400 lub przed 1400^[7]. Późniejsi badacze czas powstania przesunęli na XV wiek - M. Kopff, T. Chrzanowski i M. Kornecki na rok 1420, J. Gadomski - na lata około 1420-30.

[edytuj] Identyfikacja świętych

Badacze różnie identyfikowali postacie przedstawione na obrazach. Mężczyzna bywa określany jako św. Maciej lub św. Jakub, kobieta - jako św. Klara, św. Jadwiga lub św. Elżbieta.

Mężczyzna został określony przez pierwszych badaczy jako św. Maciej. M. Walicki w roku 1938 rozpoznał go jako świętego Jakuba, ale już w kolejnej pracy (1961) stwierdził, że jej prawidłowe określenie (jako św. Macieja) zawdzięczamy kartotece Muzeum Narodowego w Krakowie^[8]. T. Dobrowolski powrócił do identyfikacji ze św. Jakubem, po czym zmienił ją na św. Macieja^[9]. M. Kopff, J. Gadomski, T. Chrzanowski i M. Kornecki rozpoznawali go jako św. Macieja.

Kobieta została określona przez F. Koperę i J. Kwiatkowskiego jako św. Klara. Zdanie to podzielił w 1938 roku M. Walicki, ale podobnie jak to było w przypadku świętego, odmienny pogląd wyraził w publikacji z 1961 roku, gdzie uznał ją za św. Jadwigę. Z opinią tą zgodziła się M. Kopff, która stwierdziła, że to właśnie św. Jadwiga tradycyjnie przedstawiana jest z różańcem oraz modelem kościoła, odwołującym się do kościoła cysterek w Trzebnicy, który święta ufundowała wraz z mężem. J. Gadomski stwierdził natomiast, że świętą można uznać albo za Jadwigę albo za Elżbietę, jednak nie jest to na razie możliwe do rozstrzygnięcia^[10]. Ze zdaniem tym nie zgodził się T. Dobrowolski. Potwierdził co prawda, że atrybuty św. Elżbiety i Jadwigi są takie same (różaniec, model kościoła), jednak według niego to Jadwiga jest zazwyczaj przedstawiana z modelem kościoła jednowieżowego. Odrzucił także argument J. Gadomskiego, który powołał się na znalezione na gruncie kredowym ślady po zamalowanej łyżce i misce, mogące być atrybutami św. Elżbiety i potwierdzać identyfikację postaci z tą właśnie świętą. Dobrowolski uznał, że znalezisko to przemawia jednak za św. Jadwigą, a poza tym kult św. Jadwigi bliższy był Polsce niż kult św. Elżbiety^[11].

[edytuj] Pierwotna lokalizacja

J. Gadomski wysunął bardzo ostrożną hipotezę, dotyczącą pierwotnego miejsca przeznaczenia tryptyku. Przypuszczał, że obraz był przeznaczony do któregoś z kościołów krakowskich, jednak ze względu na brak środkowej części tryptyku i dużą ilość świątyń związanie go z konkretnym kościołem jest trudne. Tym niemniej zauważył, że w kaplicy Mariackiej w katedrze wawelskiej znajdował się ołtarz św. Elżbiety, a na jednym ze skrzydeł tryptyku przedstawiona jest postać, która może być identyfikowana właśnie jako św. Elżbieta. W kaplicy tej pochowano żonę Władysława Jagiełły, Elżbietę z Pileckich Granowską (zm. 1420), a ołtarz został ufundowany przez jej syna w 1426 roku. Data ta jest zbliżona zatem do prawdopodobnego czasu powstania tryptyku z Trzebuni i stąd przypuszczenie o pierwotnej lokalizacji tryptyku na Wawelu. Ołtarz św. Elżbiety usunięto z kaplicy w XVI wieku^[12].

Natomiast A. Karłowska-Kamzowa, określając świętą jako św. Jadwigę, zasugerowała, że skrzydła pierwotnie mogły być częścią ołtarza św. Jadwigi na Wawelu.

[edytuj] Geneza formalna

Geneza formalna skrzydeł tryptyku nie jest jasna i bywają one wiązane z różnymi regionami - Włochami, Czechami, Śląskiem, Nadrenią. Są to dzieła wyjątkowe na tle im współczesnego malarstwa gotyckiego w Polsce^[13].

Pierwsi badacze znaleźli dzieła analogiczne do skrzydeł tryptyku z Trzebuni w sztuce włoskiej i czeskiej XIV wieku, gdzie można spotkać podobnie wydłużone postacie o wąskich dłoniach z długiemi palcemi o dość sztucznym układzie^[14]. M. Walicki, który odrzucił te przypuszczenia.

Natomiast związki z Czechami były wielokrotnie zauważane przez kolejnych badaczy. W tym kontekście przywoływano kilka dzieł, wykazujących podobieństwa ze skrzydłami z Trzebuni: epitafium Jana z Jerzeń, ołtarz z Dubečka, obrazy Mistrza Ołtarza z Trzebonia^[15], ołtarz w Zátoň (pobieństwo wyglądu świętego do twarzy św. Jana Chrzciciela), Matka Boska Bolesna z Kreuzberku (pobieństwo świętej), "Chrystus Bolesny" (powstały pod wpływem czeskim, Innsbruck, pierwsze dwudziestolecie XV w.). Badacze niejednokrotnie skrzydła wiązali z tzw. stylem pięknym^[16] i III stylem malarstwa czeskiego^[17]. Na związek ze sztuką Czech wskazują także według J. Gadomskiego czerwone tła, widoczne na rewersach obrazów. Stwierdził on: skrzydła tryptyku z Trzebuni są dziełem malarza związanego początkowo z pograniczem czesko-austriackim [...], w Małopolsce czynnego w trzecim dziesięcioleciu wieku XV.

Subtelne powiązania z malarstwem kolońskim (nadreńskim) oraz śląskim zauważył M. Walicki, który podobne postaci pod względem fizjonomicznym do świętej znalazł w malarstwie śląskim i krakowskim z początku XV^[18], a podobne pod względem wertykalizmu – na skrzydłach ołtarza z Czchowa. Skrzydła z Trzebuni uznał za miejscową odmianę międzynarodowego stylu miękkiego^[19]. T. Dobrowolski także zwrócił uwagę na związki ze sztuką Małopolski i Śląska – za tym drugim miałby według niego przemawiać fakt, iż Jadwiga była jego patronką^[20].

[edytuj] Kształt obrazów i nimbów

Badacze zwrócili także uwagę na niezwykłe, plastyczne nimby, wywodzone ze sztuki Włoch^[21] lub malarstwa południowo-czeskiego i austriackiego^[22]

Zauważono także nietypowy kształt obrazów. Ich górne wewnętrzne narożniki są ukośnie ścięte, co może byc śladem po trójkątnym zakończeniu szczytowym^[23]. J. Gadomski przypuszcza, że pierwotnie skrzydła miały zakończenia ostre lub ostre o szczytach ściętych^[24].

Przypisy

[edytuj] Bibliografia

• Chrzanowski T., Kornecki M., Sztuka Ziemi Krakowskiej, Kraków 1982.
• Dobrowolski T., Analogie (metoda analizy porównawczej w historii sztuki), "Zeszyty naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace z historii sztuki", z. 9, 1971, s. 5-51.
• Dobrowolski T., Sztuka polska, Kraków 1974.
• Dobrowolski T., Początki malarstwa krakowskiego w epoce gotyku (metoda i perfekcjonizm), "Folia Historiae Artium", t. XII, 1976, s. 13-65.
• Gadomski J., Gotyckie malarstwo tablicowe Małopolski, t. I: 1420-1470, Warszawa 1981.
• Gadomski J., O początkach malarstwa krakowskiego w epoce gotyku, "Zeszyty naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace z historii sztuki", z. 14, 1977, s. 21-29.
• Gadomski J., Wstęp do badań nad małopolskim malarstwem tablicowym XV wieku (1420-1470), "Folia Historiae Artium", t. XI, 1975, s. 37-81.
• Historia sztuki polskiej, t. I: Sztuka średniowieczna, red. T. Dobrowolski, Kraków 1965.
• Karłowska-Kamzowa A., Święta Jadwiga patronka Królestwa Polskiego [w:] Księga Jadwiżańska. Międzynarodowe Sympozjum Naukowe: Święta Jadwiga w dziejach i kulturze Śląska, Wrocław-Trzebnica, 21-23 września 1993 roku, Wrocław 1995, s. 357-370.
• Kopera F., Kwiatkowski J., Obrazy polskiego pochodzenia w Muzeum Narodowem w Krakowie. Wiek XIV-XVI, Kraków 1929.
• Kopff M., Galeria polskiego malarstwa i rzeźby od XIV-XVIII w., Kraków 1976.
• Malarstwo gotyckie w Polsce, red. A. S. Labuda, K. Secomska, Warszawa 2004.
• Walicki M., Malarstwo polskie XV wieku, Warszawa 1938.
• Walicki M., Malarstwo polskie. Gotyk, renesans, wczesny manieryzm, Warszawa 1961.