Sevansjøen

Frå Wikipedia – det frie oppslagsverket

Sevan Սևանա լիճ
Utsyn over Sevan
Stad	Armenia
Koordinatar	40°19′N 45°21′E
Tilsig	28 elvar
Utsig	fordamping (90 %), Hrazdan
Tilknytta land	Armenia
Største lengd	78 km (2005)
Største breidd	56 km (2005)
Overflateareal	940 km² (2005), 1 360 km² (1949)
Vassvolum	58 km³ (1949)
Høgd over havet	1930 m

Sevan eller Sevansjøen (armensk: Սևանա լիճ, kalla Geghamsjøen (Գեղամա ծով) i antikken) er den største innsjøen i Armenia og ein av dei største fjellinnsjøane i verda. Heile innsjøen ligg innafor den austlege provinsen Gegharkunik. Han får vatn frå 28 elvar og bekkar^[1]. Berre 10 % av utsiget går gjennom elva Hrazdan, medan resten fordampar. I lag med innsjøane Van og Urmia, var Sevan ein av dei tre store innsjøane i det historiske Kongeriket Armenia, som samla gjekk under namnet Dei armenske sjøane. I dag er innsjøen derimot den einaste av desse tre som framleis ligg i Armenia. Sevanavank er det historiske området nær innsjøen.

Før mennesket blanda seg inn og drastisk endra økosystemet i innsjøen var han 95 m djup, og dekka eit areal på 1 360 km² (5 % av Armenia sitt totale areal), og hadde eit volum på 58 km³ og ein omkrets på 260 km. Overflata på innsjøen var 1 950 m over havet.

[endre] Innblanding

Innsjøen sett frå verdsrommet

I 1910 gav Soukias Manasserian, ein av sivilingeniør som skapte Aralsjø-katastrofen, ut ein vitskapleg rapport som føreslo og tappe innsjøen for vatn for kunstig vatning og vasskraft. Vassflata på innsjøen skulle senkast 45 meter.

I Stalin-perioden vart planen litt endra, og vassnivået skulle reduserast med heile 55 meter, omkretsen ville minke 80 km, og volumet ville berre verte 5 km³. Nøtt og eik skulle plantast i dei nyvunne landområda, og ein skulle setje aure ut i restane av innsjøen for å tidoble fiskeproduksjonen.

Det armenske Høgste Sovjet godtok planen utan å konferere med den lokale folkesetnaden, og arbeidet byrja i 1933. Elveleiet til Hrazdan vart gjort djupare og ein konstruerte ein tunnel 40 meter under det opphavlege vassnivået. Arbeidet vart forseinka av Den andre verdskrigen og vart først ferdig i 1949. Etter dette byrja vassnivå å søkke med meir enn ein meter per år.

Ein økologiske katastrofe, som den i Aralsjøen, vart hindra då Stalinist-perioden enda i 1956, og prosjektet og konsekvensane det hadde vart nøye gjennomgått. Sidan det var problem med å plante eik og nøttetre og med fiskeria, vart det etablert ein Sevankomité som fekk i oppdrag å «heve vassnivået så mykje som mogeleg». Vasskraftverka i Hrazdan skulle erstattast med varmekraftverk. I 1962 stabiliserte vassnivået seg 18 meter under det opphavlege nivået, men to år seinare starta innsjøen å «bløme» på grunn av eutrofe alger.

I 1981 vart det konstruerte ein 49 km lang tunnel, som leia vatn frå elva Arpa (frå eit reservoar nær Kechut) til ein innsjø nær Artsvanist. Vassnivået i innsjøen steig berre 1,5 m, så ein annan 22 km lang tunnel vart påbyrja frå Vorotan (sør for Kechut). I 1988 påla Aserbajdsjan ein økonomisk blokade av Armenia på grunn av Nagorno-Karabakh-konflikten og arbeidet måtte stoppast. 18 km vart konstruert før Sovjetunionen kollapsa.

Den armenske regjeringa gjorde ferdig Vorotantunnelen i 2003, men vatnet har enno ikkje byrja å strøyme inn i innsjøen. Nivået har stabilisert seg 20 meter under det opphavlege nivået, og arealet til innsjøen er no 940 km². På grunn av regnvær dei siste åra og andre endringar, har vassnivået igjen byrja å stige (2005).

[endre] Fauna

Sevan-aure (Salmo ischchan) er ein fiskeart som opphavleg berre fanst i denne innsjøen, men han er truga etter at andre, konkurrerande artar vart innført i innsjøen, inkludert vanleg kvitfisk (Coregonus lavaretus) frå Ladoga, gullfisk (Carrasius auratus), og hummer (Astacus leptodactylus). Om Sevan-auren vert utrydda i Sevan, så ser den ut til å ville overleve i innsjøen Issyk-Kul (Kirgisistan) der han vart innført på 1970-talet.

Innsjøen ein viktig ynglestad for den armenske måsen (Larus armenicus) med om lag 4000-5000 par. Andre fuglar i innsjøen er dvergsvane (Cygnus columbianus), dverggås (Anser erythropus), raudhovudand (Netta rufina), kvitaugeand (Aythya nyroca) og steppemåse (Larus ichthyaetus). Mufflonen har vorte kraftig redusert på grunn av jakt og mindre beiteområde, og Sevan-auren, som utgjorde 30 % av fisken i innsjøen, er så godt som borte.

Ein annan utryddingstrua dyreart nær innsjøen er den armenske leoparden eller panteren (panthera pardus tullianus).

[endre] Strender

Det er mange strender langs heile kysten av innsjøen. Det mest vidkjente kulturminne er Sevanavank-klosteret nær byen Sevan på nordvestkysten. Opphavleg var klosteret på ei øy, men etter at vassnivå minka, så vart det ei halvøy. Eit anna kloster ligg på vestkysten og heiter Hayrivank, og lenger sør, nær Noratus, ligg ei slette med khatsjkarar, ein gravplass med om lag 900 khatsjkar-steinar i forskjellig stil. Fleire khatsjkar-steinar finn ein ved Nerk'in Getashen på sørkysten. Når vassnivået falt fann ein fleire arkeologiske lekamar, som var 2000 år eller eldre (nokre så gamle som tidleg bronsealder). Dei fleste av desse er no utstilt i Jerevan.

[endre] Klosteret på øya

Kyrkjer ved Sevanavank

Klosteret vart bygd på ei øy ut i frå tre kyrkjer. Det søkkande vatnet har ført til at øya dei siste 50 åra har vore ei halvøy. Øya vart ikkje folksett før slutten av 700-talet, då monkar bygde eit kapell og fleire celler. Klosteret vart grunnlagd i 874 av kong Ashot I, grunnleggjaren av Bagratid-dynastiet, og dotter hans Mariam. To kyrkjer står igjen i dag, St. Arakelots og Astvatsatsin. Klostert vart brukt til både tilbeding og pilgrimsferder, og som gøymestad for armenske adelsmenn som hadde falt i unåde. Det var òg oppholdstaden og hovudkvarteret til kong Ashot, og frå her leia han slag mot invaderande arabarar i 859.

Under slaga kjempa munkar og dei geistlege side om side med hæren for å slå tilbake arabarane, men fleire invasjonar frå arabarane og Det osmanske riket fylgde. Munkane på øya var stadig i kamp for å verne klosteret, og slik var livet i og rundt klosteret i nesten 500 år, før persarane og Det osmanske riket delte Det armenske kongeriket. Munkane i Gegham-kiunik spesialiserte seg på medisin, og nokre av dei naturlege kurane deira vert framleis brukt, basert på urter som veks vilt rundt innsjøen. Klosteret var i drift fram til 1900-talet, og den siste munken forlot klosteret i 1930. I dag vert klosteret brukt som ei kyrkje.