Feltspat

Frå Wikipedia – det frie oppslagsverket

Feltspat er den mest viktige bergartsformande gruppa av mineral og utgjer opp til 60% av jordskorpa. Feltspatane er essensielle i magmatiske bergartar der mengde og type brukast i klassifiseringa. Feltspatane krystalliserer frå magma både i djupbergartar og dagbergartar. Dei kan óg opptre som kompakte mineralar, i gangar og finst i metamorfe bergartar og mange sedimentære bergartar. Feltspatane kan vere fargelause til kvite og lys grå, men det finst óg variantar som er brune, gule, raude, grøne og svarte.

[endre] Etymologi

Ordet feltspat kjem frå dei tyske orda «feld», som betyr felt, og «spat», for «stein som ikkje inneheld malm». Visse stader i Noreg brukast «spatt» som eit dialektisk uttrykk for feltspat. Om eit materiale inneheld feltspat kan det omtalast som feltspatisk. Feltspatoide mineral er bergartsdannande mineral som liknar på feltspat kjemisk og strukturelt, men som inneheld mindre SiO₂ enn feltspatane.

[endre] Mineralogi og kjemisk samansetjing

Feltspatgruppa sine mineral høyrer til nettverkssilikata (det vil si at dei har eit tredimensjonalt rammeverk av silikatar) kor kvart SiO₄-tetraeder deler fire oksygenatom med dei tilstøytende tetraedera. For å tillate kation som Na⁺, K⁺ og Ca²⁺ å gå inn i krystallgitteret og verne ladningsbalansen i gitteret har ein til ein viss grad substitusjon av Al³⁺ for Si⁴⁺.

Samansetjinga av feltspatane kan representerast med trekantdiagram med

K Al Si₃O₈ (kalifeltspat; mikroklin og ortoklas, Or),

Na Al Si₃O₃ (albitt, Ab) og

Ca Al2Si₂O₈ (anortitt, An)

i kvart sitt hjørne. Blandingar mellom kalifeltspat og albitt vert kalla alkalifeltspat, medan blandingar mellom albitt og anortitt vert kalla plagioklas. I den førstnemnde blandinga er det full blandbarheit ved alle temperaturar, mens i sistnemnde er det berre full blandbarhet ved temperaturar høgre enn 700 °C. Ved lågare temperaturar minker blandbarheten mykje.

Sanidin (monoklin), ortoklas og mikroklin (triklin) er polymorfe kalifeltspatar. Sanidin er mest stabil ved høge temperaturar og mikroklin ved låge temperaturar. I alkalifeltspatane er perthittar vanlege teksturar. Perthittane er avblandingslamellar som vert danna når temperaturen synk og vert lågare enn 700 °C og det ikkje lenger er full blandbarhet mellom kalifeltspat og albitt.

Plagioklasane klassifiserast etter mengde anortitt i minerala:

Albitt (0-10 %)
Oligoklas (10-30 %)
Andesin (30-50 %)
Labradoritt (50-70 %)
Bytownitt (70-90 %)
Anortitt (90-100 %)

Eitt trekk som er typisk ved feltspatane er evna til å danne tvillingkrystallar. Hos alkalifeltspat er Karlsbad-tvillingar vanleg, mens hos plagioklas er albitt-tvillingar, kor annakvart individ har lik orientering, svært vanleg.

Alkalifeltspatane finst først og fremst i den kontinentale jordskorpa. Kalifeltspat finst særleg i bergartar som granitt, syenitt, gneis og arkose. Plagioklas dominerer i den oseaniske skorpen og er hovedmineral i basalt, gabbro og dioritt. Bergartar som inneheld meir enn 90% plagioklas vert kalla anortositt. Heilt grov og rein feltspat med opptil fleire meter store krystaller kan finnast i pegmatittgangar.

[endre] Bruk

Feltspat er eit mineral med fleire bruksområde innan industrien og kor det er store krav til at ein har reine mineralkonsentrat.

I industriell samanheng omtalast alkalifeltspat og albitt som ’’kalifeltspat’’ og ’’natronfeltspat’’. Begge utgjer viktige delar av mineralblandingar som brukast til forskjellege typer glass, porselen, keramikk, glasur og emalje. Dessutan brukast feltspat, særleg plagioklas, som slipemiddel og fyllmasse (filler) i mellom anna maling, sparkel og plast.

Kalifeltspat vert foretrukke i produksjon av keramikk og porselen, mens natronfeltspat vert foretrukke til dømes i glass. Grovkrystallin og kvit albitt (óg kalt «tannspat» eller «dentalspat») brukast óg til produksjon av kunstige tenner.

Sand framstilt ved knusing og sikting av anortositt brukast som ildfast-materiale, til ulike typar [[aluminium|aluminiumskjemikalier], keramikk og kvit pukk som nyttast i ulike typer lyst vegdekke.

Feltspat brukast óg ofte som halv-edelstein i smykke. Desse omfattar den grønnfarga alkalifeltspaten amazonitt, ein plagioklas med eit metallisk blåleg fargespel som ofte er omtalt som «månestein» og aventurin («solstein»), som er en plagioklas med eit raudleg fargespel.

Feltspatar kan óg brukast til termolumeniscent datering og optisk datering i geovitenskap og arkeologi.

[endre] Litteratur og kjelder

Lapidus, Dorothy Farris: Collins dictionary of geology. HarperCollins 1990 (Fyrste gong gjeve som «The facts On File Dictionary of Geology and Geophysics», 1987) ISBN 0-00-434148-1
Prestvik, Tore: Mineralogi. Vett & viten, 1992. ISBN 82-412-0127-3
Feltspat hos Noregs Geologiske Undersøking (NGU)