Niels Stensen
Uit Wikipedia, de vrije encyclopedie
De zalige Niels Stensen (Kopenhagen, 10 januari 1638 - Schwerin, 26 november 1686), vooral bekend onder zijn gelatiniseerde naam (Nicolaus) Steno, was een Deens anatoom en natuurhistoricus. Als een van de eersten ontdekte hij de werking van de oorspeekselklier en beschreef het hart als een gewone spier. Bovendien formuleerde Steno een drietal principes over stratigrafie, de volgorde waarin gesteentelagen gevormd worden en voorkomen. Steno kwam uiteindelijk tot de conclusie dat geloof en wetenschap moeilijk met elkaar in overeenstemming te brengen en werd een voorvechter van het geloof.
 |
"Mooi is, wat we zien; mooier is wat we herkennen, maar veruit het allermooist is wat we niet kunnen bevatten" |
 |
Inhoud |
[bewerk] Leven en ontdekkingen
Steno kwam uit een milieu van Lutherse predikanten, maar zijn vader was een goudsmid. Vanwege een ziekte raakte hij als kind geïsoleerd. In 1659 hield hij in een schrift een dagboek bij. Op de buitenkant stond geschreven "Chaos". Tevens besloot hij niets meer voor waar aan te nemen omdat het in een boek stond. Hij nam zich voor alles zelf te onderzoeken. Nadat hij zijn universitaire opleiding in Kopenhagen voltooid had, vertrok Steno naar Rostock.
In april 1660 arriveerde Steno in Amsterdam met een aanbeveling van zijn Deense hoogleraar Thomas Bartholin. Steno was een aantal maanden in de leer bij Gerard Blasius, hoogleraar Geneeskunde aan het Athenaeum Illustre. Steno ontdekte bij de ontleding van een schapen-, een honden- en een konijnenkop een kanaaltje, "ductus Stenonianus", dat nog niet eerder beschreven was. Blasius werd jaloers en claimde de ontdekking van zijn begaafde leerling. Steno verhuisde naar Leiden en begon aan een studie medicijnen bij Franciscus de le Boë Sylvius, die toentertijd gold als een van de meest vooraanstaande en ruimdenkende hoogleraren in Europa. Steno leerde Jan Swammerdam, Frederik Ruysch, Reinier de Graaf en Spinoza kennen. Hij richtte zijn onderzoek op hoe de lymfevaten vocht afvoeren. Steno was niet overtuigd van de de uitgangspunten van Descartes, die zich uitgelaten had over de werking van de hersenen en traanvocht. Samen met Ole Borch reisde hij naar Amsterdam om Comenius op de Egelantiersgracht en de beroemde alchemist Giuseppe Francesco Borri op te zoeken.
Steno had contact Melchisédech Thévenot en bezocht hem in Saumur, een stad met een protestantse universiteit. In 1665 verhuisde hij naar Florence. De anatomische studies die Steno daar verrichtte, werden betaald door de groothertog van Florence, Ferdinando II de' Medici. Steno kreeg onderdak in het Palazzo Vecchio en werd toegelaten tot de Accademia del Cimento, een groep onderzoekers die geïnspireerd werden door Galilei's wetenschappelijke benaderingen. De anatomische studies van Steno richtten zich op het spiersysteem en de manier van spiersamentrekking. Hij gebruikte de geometrie van de spieren om aan te tonen dat een samentrekkende spier wel van vorm verandert, maar niet van volume.
[bewerk] Geologisch onderzoek
In oktober 1666 vingen twee vissers een enorme haai vlakbij Livorno. Steno onderzocht de kop, en publiceerde hierover in 1667. Bij het onderzoek naar de tanden van de haai viel het Steno op dat deze sterke gelijkenis vertoonden met in de bergen gevonden gefossiliseerde — naar later bleek — haaientanden. Deze werden toentertijd glossopetrae of "tongstenen" genoemd. Plinius de Oudere had verklaard dat deze stenen uit de hemel of van de Maan waren gevallen. Anderen beweerden dat fossielen op natuurlijke wijze groeiden in gesteenten. Steno, die de uitzonderlijke gave bezat om zeer nauwgezet te observeren, kwam echter met de verklaring dat de glossopetrae leken op haaientanden omdat ze afkomstig waren uit de bekken van dode haaien uit het verleden, begraven in modder en zand dat later opdroogde. Om het verschil in samenstelling tussen de tanden van levende haaien en tongstenen te verklaren, kwam Steno met de theorie dat fossielen in samenstelling konden veranderen, zonder dat dat uiterlijk te zien was. Dit kan gezien worden als een vroege voorloper van de deeltjestheorie: materie bestaat uit uiterst kleine deeltjes die uitwisselbaar zijn.
Ten tijde van Steno's ontdekkingen was er een andere definitie voor een fossiel dan de huidige. Destijds werden alle opgegraven zaken fossielen genoemd, zowel kristallen, ertsen als versteende overblijfselen van vroeger leven (fossielen in de moderne zin van het woord). Het viel Steno op dat er zaken in gesteentes zaten, die niet gevormd waren in het gesteente, maar er tijdens of na de vorming van het gesteente ingeraakt zouden zijn. Dit leidde de leer van sedimentaire processen in, die in 1669 door Steno werd beschreven in het als introductie bedoelde werk De solido intra solidum naturaliter contento dissertationis prodromus. Doordat hij steeds meer waarde hechtte aan religie boven de wetenschap, bleef het bij deze introductie en schreef hij nooit het volledige werk hierover, hoewel dat wel zijn bedoeling was geweest.
[bewerk] De principes van Steno
Steno formuleerde drie principes (of wetten) die van zeer grote waarde zijn gebleken voor de sedimentologie en stratigrafie.
[bewerk] Principe van oorspronkelijke horizontaliteit
Door aan te nemen dat al het gesteente en de mineralen erin ooit vloeibaar waren, redeneerde Steno dat gesteentelagen en vergelijkbare afzettingen gevormd werden doordat deeltjes in water of een andere vloeistof naar de bodem zakten. Dit proces zou opeenvolgende horizontale lagen opleveren. Het hieruit afgeleide principe van de oorspronkelijke horizontaliteit houdt in dat gesteentelagen die niet (meer) in horizontale positie liggen, het gevolg zijn van verstoringen die plaatsvonden na het moment van afzetting.
[bewerk] Principe van superpositie
Een ander principe geformuleerd door Steno zegt dat als een vast object omringd wordt door een ander vast object (bijvoorbeeld een fossiel door een sediment), het omringende object de vorm van het ingesloten object aanneemt. Hieruit concludeerde Steno dat fossielen en kristallen versteend moesten zijn geraakt alvorens het gesteente gevormd werd. Als een "tongsteen" gegroeid was in een gesteente, zou de tongsteen zich gevormd hebben naar het gesteente, zoals een wortel die in een scheur groeit en deze opvult.
De laatste wijze was dan juist wel typerend voor groeiende aders en kristallen in gesteente. Die aders zouden ontstaan moeten zijn doordat vloeistoffen percoleerden door het gesteente, zo redeneerde Steno. Volgend uit het idee dat omsluitende vaste stoffen zich vormen naar ingesloten vaste stoffen, kwam Steno op het principe van superpositie: jongere lagen moeten ontstaan zijn op oudere lagen. De Wet van Steno luidt dan ook: "gesteentelagen zijn opeenvolgend gevormd, met de oudste lagen onderop en de jongste bovenop, tenzij latere processen dit principe verstoord hebben". Het is deze theorie geweest die Steno wereldberoemd maakte en als grondlegger van de stratigrafie gezien kan worden.
Om de vele uitzonderingen op de principes van oorspronkelijke horizontaliteit en superpositie te verklaren, gebruikte Steno voorbeelden als grotten, die een deel van de onderliggende laag weg zouden slijten en bij instorting grote delen van bovenliggend gesteente op het veel oudere deel terecht zouden komen. Dit was in feite de eerst bekende beschrijving van een disconformiteit of (in tijdsstratigrafie) hiaat (een periode van non-depositie, waarin geen sedimenten zijn afgezet en er in het gesteente dus een deel tijd "ontbreekt").
Ook veronderstelde hij dat gesteente opgeheven zou kunnen zijn door onderaardse krachten. Tegenwoordig een heel normaal geologisch verschijnsel, maar in Steno's tijd een revolutionair idee. Het verklaarde voor hem hoe haaientanden in de hoge bergen gevonden konden worden. Ook gesmolten gesteente (magma) kan een uitzondering vormen op de wet van de superpositie doordat het als jonger gesteente onder, tussen of door ouder gesteente heen gevormd kan worden.
Deze wet van Steno gaat over relatieve tijd, aangezien twee op elkaar liggende horizontale gesteentelagen gevormd kunnen worden met een hiaat van miljoenen jaren (bepaalde oceaan-sedimenten) of slechts een paar uur (getijde-afzettingen).
[bewerk] Principe van laterale vervolgbaarheid
Volgens de derde wet van Steno, de wet van de laterale vervolgbaarheid, lopen sedimentaire lagen in principe lateraal, dat wil zeggen in de horizontale richting, door. Sedimentaire processen, zo redeneerde Steno, stoppen niet aan de rand van de plek waar sediment gevonden wordt. Hiermee verklaarde hij waarom hetzelfde gesteente vaak in heuvels aan twee kanten van een dal gevonden kon worden. Ertussenin, in het dal, was dit sediment geërodeerd. Tegenwoordig weten we dat op grotere schaal sedimentatie niet altijd lateraal door hoeft te lopen: een sedimentair bekken loopt niet oneindig door, maar dit is nog steeds een belangrijk principe in de geologie.
[bewerk] Religie versus wetenschap
Steno's religieuze visie werd sterk beïnvloed door wat hij ontdekte op het wetenschappelijk vlak. Hoewel hij luthers was opgevoed, twijfelde Steno aan de religieuze praktijken, en de felle ruzies binnen de verschillende stromingen. Maar blijkbaar konden ook de a-religieuze opvattingen van Descartes en Spinoza hem niet bekoren. In Florence besloot hij dat de katholieke kerk ware kerk was. Bij het aantreden van Cosimo III de' Medici was Steno een van de belangrijkste exponenten van de Contra-Reformatie geworden.
Zijn religieuze opvattingen begonnen steeds meer te botsen met zijn wetenschappelijke inzichten. Vooral de discrepantie tussen het scheppingsverhaal - destijds algemeen beschouwd als waarheidsgetrouw verslag van het ontstaan van de Aarde - en de vorming van de aardlagen hield hem bezig. Bij zijn onderzoek naar het voorkomen van twee wijdverbreide gesteentes in de Apennijnen, viel het Steno op dat de diepere lagen geen fossielen bevatten, terwijl hoger gelegen lagen zeer rijk aan fossielen waren. Hij verklaarde dit door de onderliggende lagen vóór en de hoger liggende lagen gelijktijdig mét de zondvloed te "dateren". Op deze theorie is Steno aangevallen. Na een reis door Oostenrijk en Hongarije, kwam Steno in 1670 terug naar Amsterdam om zijn oude vrienden op te zoeken. Steno stelde zich op de hoogte van de bevinden van Nicolaes Witsen in zijn Aeloude en hedendaegsche scheepsbouw en bestier.
In 1671 werd Steno benoemd in Kopenhagen, maar niet geaccepteerd omdat hij katholiek was geworden. Jan Swammerdam reisde vanuit de commune van Antoinette Bourignon om Steno's zuster op te zoeken. In 1675 ging Steno terug naar Florence. Bij een ontmoeting van Ehrenfried W. von Tschirnhaus probeerde Steno hem te bekeren. Von Tschirnhaus was onder de indruk van zijn persoonlijkheid, maar niet van zijn argumenten. Steno en zijn leerling Albert Burgh probeerde de uitgave van Spinoza's Ethica te verhinderen. Op aanraden van de katholiek geworden keurvorst Johan Frederik van Brunswijk-Lüneburg, kreeg hij een aanstelling als bisschop in Hannover. Leibniz werd Steno's assistent en debatteerde met hem over de leer en de publicaties van Spinoza. In 1680 werd hij benoemd als hulp-bisschop in Münster. Steno vertrok naar Hamburg na het leveren van kritiek op de verkiezing van de nieuwe bisschop Maximiliaan Hendrik van Beieren. Steno werd in het protestantse Hamburg niet geaccepteerd vanwege zijn vermaningen aan zijn geloofsgenoten. Samen met Dirck Kerkringh, een Hollandse studiegenoot, die door Steno's bemiddeling vertegenwoordiger in Hamburg was geworden van de groothertog van Toscane richtte hij zich opnieuw op de anatomie van de hersenen.[1] Op uitnodiging van de hertog van Schwerin verhuisde in 1685 naar Schwerin. Steno leefde vier dagen in de week op bier en brood, en sliep nauwelijks. Hij veranderde in een uitgemergelde vegetariër, die afstand had gedaan van allerlei materiële en comfortabele zaken. Toen zijn missie na een jaar was afgelopen kreeg hij heftige kolieken en zijn buik zwol zo sterk op, dat het gevaarlijk was hem nog naar Italië te vervoeren. Steno stierf, maar niet zonder de Luthersen te zegenen die langs kwamen om afscheid te nemen.
Zijn lijk werd in was gedrenkt linnen, via Hamburg en Livorno, naar Florence opgestuurd. Op zijn wens werd Steno begraven in de Basilica San Lorenzo, waar alle De' Medici begraven liggen. In 1953 werd zijn graf ontdekt. De restanten, want zijn schedel ontbrak, werden in processie door de stad gevoerd en zijn herbegraven in een kapel naar hem genoemd.
Op 23 oktober 1988 werd hij door paus Johannes Paulus II zalig verklaard. In Århus is het Steno Museum gevestigd, met een planetarium en een hortus botanicus. Het museum houdt tentoonstellingen over de geschiedenis van wetenschap en geneeskunde.
[bewerk] Religieuze tijdlijn van Niels Stensen
- 7 november 1667 : bekering tot het katholicisme op Allerzielen.
- 13 april 1675 : priesterwijding en priester in Florence.
- 21 augustus 1677 : Stensen wordt apostolisch vicaris in Duitsland.
- 13 september 1677 : Stensen wordt benoemd als bisschop van Titiopolis. Zijn wijding volgt een week later.
- 19 september 1677 : bisschopwijding en bisschop van Titiopolis.
- 1680 : Stensen wordt aangeduid als hulpbisschop in Münster.
- 1683 : Stensen doet afstand van zijn taak als hulpbisschop in Münster.
- 23 oktober 1988 : zaligverklaring van Niels Stensen.
[bewerk] Publicaties
- Observationes anatomicae (1662)
- De Musculis et Glandulis Observationum Specimen (1664)
- Elementorum myologiæ specimen, seu musculi descriptio geometrica : cui accedunt Canis Carchariæ dissectum caput, et dissectus piscis ex Canum genere (1667)
- Discours sur l'anatomie du cerveau (1669)
- De solido intra solidum naturaliter contento dissertationis prodromus (1669)
[bewerk] Bron
- Kooymans, L. (2007) Gevaarlijke kennis. Inzicht en angst in de dagen van Jan Swammerdam.
- Israel, J. (2001) Radicale verlichting, p. 34, 59, 547-549, 682.
[bewerk] Trivia
- In de Utrechtse wijk Kanaleneiland was tot 2003 het Niels Stensen-college gevestigd. Na een afgenomen leerlingenaantal sloot de school haar deuren.
- Een van Steno's volgelingen was de kleinzoon van Albert Burgh.
[bewerk] Externe links
- Nicholas Steno op de website van het University of California, Berkeley Museum of Paleontology
- Niels Stensen (Engelstalig)
- Artikel van Frank Sobiech, die promoveerde op Stensen (Engelstalig)
- Niels Stensen (Duitstalig)
- De principes van Niels Stensen (Engelstalig)
- Website over de Heilige Niels Stensen
