Nederlandse invloed op het Nederduits
Uit Wikipedia, de vrije encyclopedie
Het Nederlands en het Nederduits hebben in de loop van de eeuwen invloed op elkaar gehad. Deze invloed was meestal een Nederlandse invloed op het Nederduits, slechts zelden andersom. [1]
Inhoud |
[bewerk] Afgrenzing Nederlands en Nederduits
In de tijd van Oudnederlands en Oudnederduits is het moeilijk die twee talen tegenover van elkaar af te grenzen. Ten eerste komt dit door de gelijkenis van die twee talen. Ten tweede komt dit daarvandaan dat de schriftelijke overlevering nogal schaars is in het Oostnederlandse gebied, en juist daar mag men een taalgrens of een overgangsgebied aannemen. Bij gebrek aan andere mogelijkheden onderzoekt men dan de moderne dialecten en kijkt of ze typisch "Saksische" (ofte wel Oudnederduitse) kenmerken hebben, zoals de eenheidsmeervoud bij de werkwoorden: wi maakt (Saksisch) tegenover wi maken (Nederfrankisch). Dus blijft de westelijke begrenzing van het Oudnederduitse taalgebied tamelijk onzeker. [2]
De Nederlands-Duitse staatsgrens was nooit een taalgrens. In het Zuiden van de staatsgrens (aan de Nederrijn) waren er Nederrijnse dialecten, die taalhistorisch en typologisch bij het Nederlands gerekend kunnen worden. Verder naar het Noorden toe waren er Oostnederlandse dialecten, die bij het Nederduits gerekend kunnen worden. Die Oostnederlandse dialecten vormden dus en taalhistorische eenheid met de dialecten van het Duitse westelijke Münsterland en van het Eemsland. Pas na de Tweede Wereldoorlog werd de taalgrens een tamelijk stabiele dialectgrens. [2]
De huidige taalwetenschap is overwegend van mening dat alleen dialecten uit het gebied van de Duitse standaardtaal Nederduits moeten worden genoemd, dus de Noordduitse dialecten. Daar waar het Nederlands de cultuurtaal is, moet men de "Saksische" dialecten als Nederlandse dialecten opvatten. [3]
In de moderne vakboeken over het tegenwoordige Nederduits worden die Noordostnederlandse dialecten dan ook overwegend buiten beschouwing gelaten.
 Zie ook: Nederlandse dialecten |
[bewerk] Nederlandse invloed op de Nederduitse volkstaal
[bewerk] Kolonisatie
In de 12e eeuw zijn tamelijk veel mensen uit de Nederlanden geëmigreerd, onder andere naar Noordduitsland. Deze emigranten waren hoofdzakelijk boeren en waterbouwdeskundigen.
| Zie ook: Kolonisatie |
[bewerk] Brandenburg
Een belangrijk kolonisatiegebied was de streek tussen de rivieren Elbe, Havel en Saale. Sommige van deze migranten werden in oorkonden van toen Hollandrenses, Hollandri e.d. genoemd en kwamen dus waarschijnlijk uit het graafschap Holland. Anderen werden Flandrenses ("Vlamingen") genoemd. Dit was toen geen benaming voor Nederlandstalige Belgen maar voor de bevolking tussen de Noordzeekust en de Schelde, hooguit tot aan de Dender. Het gebied Fläming (ten Zuiden van Berlijn is naar deze kolonisten vernoemd. [1]
Soms hebben de kolonisten hun nieuwe woonplaatsen naar Nederlandse of Belgische plaatsen genoemd. Voorbeelden:
- Finken (naar Vinkem of Vinkt (Vlaanderen))
- Wendgraben, vroeger Groeden, naar Groede (Zeeland)
- Häsewig, naar Heeswijk (Noord-Brabant)
- Kalow, naar Kallo (Oost-Vlaanderen)
- Krägen, vroeger Craienhem, naar Kraainem (Brabant)
- Muntenache, naar Montenaken (Belgisch-Limburg)
- Rabenstein, naar Ravenstein (Noord-Brabant)
- Roßlau, naar Reusel (Noord-Brabant)
- Gentha, naar Gendt (Betuwe) [1]
De twee kerngebieden van de Nederlandse kolonisatie waren:
- de streek Elbe-Havel (oostelijke Altmark met Stendal en Wische, de twee disticten Jerichow)
- de Fläming met het gebied Zerbst en van de Mulde tot aan de Elbe (Dessau, Dübener Heide)
Van de middenloop van de Elbe en de benedenloop van de Saale hebben zich Nederlandse invloeden verspreid richting Oosten, en vaak het hele Brandenburgse gebied bereikt. [1]
Ook in de dialecten hebben de Nederlandse kolonisten hun sporen achtergelaten. Bijvoorbeeld is er in Brandenburg een groot dialectgebied waar de mol Moll wordt genoemd (zoals in het Nederlands) terwijl de omringende gebieden andere namen gebruiken. [2]
[bewerk] Marsen van Elbe en Wezer, Oostholstein
Vanaf de 12e eeuw hebben Nederlanders gewerkt aan het cultiveren van de marsen van Elbe en Wezer, in het bijzonder in opdracht van de bisschoppen van Bremen en Hamburg. Een gevolg van dit werk en van deze kolonisering zijn plaatsnamen als Hollerland (Hollandria) ten Oosten van Bremen. Vergeleken met de taalinvloeden op Brandenburg vindt men hier veel uitdrukkingen die met ontwatering en dijkbouw te maken hebben. Voorbeelden daarvoor zijn Duitse woorden als Schleuse ("sluis") en Deich ("dijk"), die nu niet alleen in het Nederduits maar ook in de Duitse standaardtaal voorkomen. [1]
[bewerk] Mennonieten en calvinisten
In de eerste helft van de 16e eeuw begon in de Nederlanden het schrikbewind van de hertog van Alva. Dit leidde ertoe dat vooral mennonieten en calvinisten het land verlieten. Binnen het Nederduitse taalgebied hebben ze vooral aan de benedenloop van de Wisła hun sporen in de taal achtergelaten, namelijk in het gebied rond Gdansk en Elbląg en stroomopwaarts tot Toruń. Van de Nederlandse vluchtelingen hebben die mennonieten het langst aan hun oude taal vastgehouden. In Gdansk verdween het Nederlands als kerktaal rond 1800. De mennonieten namen het Weichselplatt als gesproken taal over maar ze hadden de woordenschat van dit dialect al beïnvloed. Als schrijftaal namen ze het Hoogduits (Standaarduits) over. Dit Weichselplatt namen de mennonieten mee op hun migraties naar Rusland, Canada en elders. [1]
| Zie ook: Pasłęk (Pruissisch Holland), Plautdietsch |
[bewerk] Taalcontacten op lange afstand
Al in de tijd van de Hanze zijn Nederlandse woorden in de Middelnederduitse taal terechtgekomen, namelijk vanwege de handelsbetrekkingen. Na de bevrijding van de Spaanse heerschappij (Vrede van Münster) groeide de politieke en economische betekenis van het gewest Holland. Zie ook: Tachtigjarige Oorlog en Geschiedenis van Nederland. In die tijd nam ook de Nederlandse invloed op het Nederduits toe. Deze invloed kwam vooral tot stand door handelsbetrekkingen en scheepvaart maar ook door de aanwezigheid van Nederlandse geloofsvluchtelingen in Noordduitse steden. Veel Nederlandse woorden zijn in de Nederduitse zeemanstaal en handelstaal terechtgekomen en geraakten daarvandaan in de Duitse standaardtaal. [1]
[bewerk] Taalcontacten langs de grens
Het Duitse gebied tussen Emden en Bocholt grensde onmiddelbaar aan de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. Na de bevrijding van de Spaanse heerschappij namen de contacten tussen de Westnederduitse gebieden en de Republiek toe. Het gewest Holland werd toonaangevend in de Republiek op het gebied van taal, politiek en cultuur. Daardoor geraakten ook de Oostnederlandse en de Westnederduitse gebieden onder de invloed van Holland. De sterke Hollandse invloed op de dialecten van Nederland noemt men ook Hollandse expansie. [1]
[bewerk] Oost-Friesland
In het Zuidwesten van Oost-Friesland was er een bijzonder sterke Nederlandse invloed.
- Er waren taalcontacten langs zee, dus via de havenstad Emden.
- Daarnaast waren er veel Nederlandse emigranten in Oost-Friesland.
- Het Zuidwesten van Oost-Friesland, dus het gebied rond Emden, was calvinistisch geworden, in tegenstelling tot de streek rond Aurich. Daardoor kwam er een confessionele verbondenheid met de Nederlandse Republiek; daarin waren de calvinisten weliswaar niet de meerderheid van de bevolking maar ze oefenden wel een grote invloed uit. Bovendien waren de Oost-Friese calvinisten om politieke redenen aangewezen op Nederlandse steun. Zie ook: Geschiedenis van Emden. Bij de Oost-Friese calvinisten was het Nederlands ongeveer vanaf 1650 kerk-, school- en schrijftaal. In het begin van de 19e eeuw werd het onder Pruisische druk door het Duite vervangen.
- In de 19de eeuw trokken veel seizoenarbeiders naar Nederland om er te werken.
De Nederlandse woorden waren het talrijkst in het Zuidwesten van Oost-Friesland en zeldzamer in het Noordoosten. In sommige gevallen was de godsdienstige grens tussen Zuidwest en Noordoost ook een dialectgrens. In andere gevallen waren Nederlandse woorden ook in niet-calvinistische delen van Oost-Friesland te vinden. [1]
[bewerk] Graafschap Bentheim
Het Grafschaft Bentheim, aan de oostgrens van de Republiek, ging in 1588 over naar het calvinisme. Rond 1650 verving er het Nederland het Duits als kerktaal, schooltaal en schrijftaal. Als kerktaal en schooltaal werd het Nederlands er langer gebruikt dan in Oost-Friesland. Daarom was de Nederlandse invloed op de volkstaal in Bentheim ook groter dan in Oost-Friesland. Bovendien was er de koopvaardij op de Overijsselsche Vecht, dus nauwe handelsbetrekkingen met de Oostnederlandse stad Zwolle. Een voorbeeld voor de invloed van de school- en kerktaal is het woord tien ("10") dat vanwege zijn klanken niet uit de Oostnederlandse dialecten kan komen maar uit het Standaardnederlands. [1]
[bewerk] Westelijk Münsterland
Ook in het westelijke Münsterland heeft het Nederlands invloed gehad op de plaatselijke Nederduitse dialecten. Een voorbeeld hiervoor is de Westfaalse breking. Dit is een bijzonderheid van de Westfaalse dialecten, namelijk een breking van klinkers tot tweeklanken (diftongen), bijvoorbeeld van o tot uo (uitgesproken oe-o). Deze breking kwam vroeger ook in de Oostnederlandse dialecten voor. Hij werd echter in Oostnederland en in het Westen van het Münsterland (in een smalle grensstrook tussen Essen en Lingen) onder Nederlandse invloed teruggedrongen, en de "gebroken" klinkers werden er door gewone klinkers vervangen. Voorbeeld: bruoken (met een Westfaalse tweeklank) werd tot brokken. [1]
[bewerk] Afname van de Nederlandse invloed
Sinds het begin van de 19e eeuw speelt de Nederlands-Duitse staatsgrens een steeds grotere rol. Ten Westen van de staatsgrens neemt de invloed van het Standaardnederlands toe, ten Oosten van de grens de invloed van de Duitse standaardtaal en van andere dialecten. Bijvoorbeeld zijn er Nederlandse woorden die vroeger in het hele Westnederduitse gebied gebruikelijk waren en nu alleen maar in Westnederduitse grensdialecten voorkomen. Voorbeelden:
- westelijk Wiel of Wêl (Nederlands "wiel"), oostelijk Rad
- westelijk wachten (Nederlands "wachten"), oostelijk töven
- westelijk trecken (Nederlands "trekken"), oostelijk tên [1]
[bewerk] Nederlandse invloed op de Nederduitse schrijftaal
De Nederlandse invloed op het geschreven Nederduits was veel geringer dan op het gesproken Nederduits. Dit hangt er ook mee samen dat het Nederduits als schrijftaal door het Hoogduits werd verdrongen. Ook bij de heropleving van de Nederduitse literatuur in de tweede helft van de 19e eeuw speelde het Nederlands geen rol. [1]
In de oudste teksten in Hamburgs Nederduits neemt men Vlaamse invloed aan. In Vlaanderen was al aan het einde van de 13e eeuw een traditie van schrijven in de volkstaal ontstaan. De Vlaamse invloed op de oudste Hamburgse schrijftaal blijkt uit de e als teken voor lange klinkers (bijv. ae voor lange a) en uit de spellingen gh (i.p.v. g), cgh, ggh en ngh. Zie ook: Geschiedenis van de Nederlandse spelling. Het is echter moeilijk Nederlandse, Keulse en Zuidwestfaalse invloeden duidelijk uit elkaar te houden. [1]
In de 15e en vroege 16e eeuw was er een godsdienstige beweging met de naam Moderne devotie. De schrijftaal van deze groep hield het midden tussen het Middelnederduits en het Middelnederlands. Deze schrijftaal werd niet alleen in het Oosten van Nederland maar ook in Westfalen gebruikt zodat sommige teksten uit Westfalen sterk Nederlands getint zijn. [1]
[bewerk] Nederduitse invloed op het Nederlands
De invloed van het Nederduits op het Nederlands is tamelijk gering. Een mogelijke bron van invloed zou de zogenaamde "Westfaalse expansie" kunnen zijn die in het bijzonder de Nederlandse taalwetenschapper Klaas H. Heeroma heeft verondersteld. Deze (veronderstelde) Westfaalse expansie betekent dat Westfaalse taalkenmerken, vooral uit de woordenschat, in de 10e, 11e en 12e eeuw naar het Westen werden gedragen[2]. Een andere mogelijke bron zijn de Oostnederlandse dialecten, die tot een gedeelte van de Nederlandse woordenschat hebben bijgedragen. [1]
De Nederduitse woorden die na ongeveer 1500 in het Nederlands werden ontleend, maken al deel uit van een algemene Duitse invloed op het Nederlands. Dit is dus geen rechtstreekse maar een indirecte Nederduitse invloed. In die tijd werden uit de taal van Duitse soldaten en huurlingen veel Hoogduitse en Nederduitse woorden overgenomen. Voorbeelden: lont (Duits Lunte), pulver (Duits Pulver), ransel (Duits Ranzen), tonder (tegenwoordig tondel, Duits Zunder). Ook een paar Nederduitse woorden met betrekking tot kroegen komen waarschijnlijk van Duitse huurlingen of van Nederduitse immigranten. Voorbeelden: kroeg (in de betekins "café", Duits Krug), troef (Duits Trumpf), schransen (Nederduits schrantsen). [1]
[bewerk] Zie ook
[bewerk] Quellen
- ^ a b c d e f g h i j k l m n o p q Gilbert de Smet, "Niederländische Einflüsse im Niederdeutschen"; in: "Handbuch zur niederdeutschen Sprach- und Literaturwissenschaft", hrsg. von Gerhard Cordes und Dieter Möhn, Erich Schmidt Verlag, Berlin 1983, ISBN 3-503-01645-7, p. 730 - 761
- ^ a b c d Willy Sanders, "Sachsensprache, Hansesprache, Plattdeutsch - Sprachgeschichtliche Grundzüge des Niederdeutschen", Göttingen 1982, Vandenhoeck und Ruprecht, ISBN 3-525-01213-6
- ^ Dieter Stellmacher, "Niederdeutsche Sprache", 2. Auflage, Berlin 2000, Weidler Buchverlag, ISBN 3-89693-326-4
