Jan Engelman
Uit Wikipedia, de vrije encyclopedie
Ambrosia, wat vloeit mij aan?
Uw schedelveld is koeler maan
en alle appels blozen
de klankgazelle die ik vond
hoe zoete zoele kindermond
van zeeschuim en van rozen
o muze in het morgenlicht
o minnares en slank gedicht
er is een god verscholen
violen vlagen op het mos
elysium, de vlinders los
en duizendjarig dolen
Johannes Aloysius Antonius Engelman (Utrecht, 7 juni 1900 - Amsterdam, 20 maart 1972) was een Nederlands dichter, die voornamelijk bekend is geworden vanwege zijn gedicht Vera Janacopoulos, dat volgens sommigen een typisch voorbeeld is van poésie pure.
De schrijver, dichter en essayist Simon Vestdijk heeft in zijn studies over poëzie, De glanzende kiemcel (1942) aannemelijk gemaakt dat dit gedicht niet alleen gebaseerd is op klanken (een essentieel onderdeel van poésie pure), maar dat de betekenissen van de afzonderlijke woorden wel degelijk bijdraagt aan de poëtische sfeer van het gedicht. Het gedicht werd na verschijnen in een tijdschrift meteen beroemd, en door sommigen wat belachelijk gevonden, of zelfs het "einde der poëzie" (Anthonie Donker).
Inhoud |
[bewerk] Erotiek
Engelman was zowel om zijn opvattingen en gedichten als vanwege zijn persoonlijke leven omstreden in het literaire leven van vóór de Tweede Wereldoorlog. Hij zou een losse seksuele moraal erop nahouden, hoewel hij zich hierover nooit expliciet heeft uitgelaten. In zijn gedichten (bijvoorbeeld de bundel Tuin van Eros) zijn in elk geval veel "erotische" elementen terug te vinden, zoals in gedicht "Zacht branden":
Zacht branden van de teedre lenden:
een wiegeling, een wit satijn
aan mijne handen, de gewenden,
die met haar leest verzameld zijn
tot éénen slag en in het stuwen
des bloeds niet laten van hun wit.
Die stem, die stameling bij 't huwen:
wie zijt gij? - En het diepst bezit
de tweelingster, haar oogen, weergevonden
in de golven en het nachtstruweel
der haren, stroomende ontbonden
op deze schouder en haar prille keel.
of in een fragment als:
O bleeke heup, op bed gevonden
als horizon en heuvelkam,
o borsten, zachter neergewonden
dan donzen vogels, vleugellam -
De regel "haar schoot geurde wild als zoo menig uur" schoot enkele streng katholieke critici uit de kring rondom De Nieuwe Gemeenschap in het verkeerde keelgat.
Ook de pentekeningen van Hendrik Wiegersma in zijn bundel Tuin van Eros (1932) zijn duidelijk op erotiek gericht (zie ook de online beschikbare versie. Dit verhinderde overigens niet dat Engelman vanwege deze bundel, die in een beperkte oplage voor een klein publiek was verschenen (verzorgd door de bekende Maastrichtse typograaf Charles Nypels, in 1934 de Mei-prijs voor de Nederlandse letterkunde, die hij overigens moest delen met de schrijver A. den Doolaard. Naar aanleiding van die prijsuitreiking verscheen er een heruitgave, Tuin van Eros en andere gedichten, waarin enkele passages zijn weggelaten vanwege hun aanstootgevende karakter, maar ook talloze gedichten toegevoegd, uitgegeven bij een grotere uitgever Querido.
[bewerk] Een controversieel dichter
De bespreking van laatsgenoemde bundel door Menno ter Braak in dagblad Het Vaderland vormde aanleiding tot een heftige discussie tussen Ter Braak en de dichter Marsman over het roeskarakter van poëzie. Deze discussie is exemplarisch voor de controverse tijdens het interbellum die in het algemeen wordt samengevat onder de noemer vorm of vent.
Een andere reden dat Engelmans positie omstreden was, is dat hij niet goed is in te delen in de groepen die zich in genoemde periode tegen elkaar afzetten. Ten eerste neemt hij geen absoluut standpunt in in de vorm of vent discussie. Hoewel hij niet altijd lovend besproken is door de auteurs rondom het tijdschrift Forum, knoopt hij toch vriendschapsbanden aan met individuele schrijvers uit deze groep, wat hem vanuit katholieke zijde wordt verweten. Zelf afkomstig uit de hoek van de zogenaamde jong-katholieken en het tijdschrift De Gemeenschap heeft hij enerzijds nooit afstand genomen van zijn wortels, maar anderzijds wel veel kritiek uitgeoefend op het in zijn ogen enghartige ethische standpunt inzake literatuur van veel van zijn katholieke bentgenoten.
[bewerk] Waardering
Hoewel hij als dichter en figuur in het verzuilde literaire leven omstreden was, ondervond Engelman ook veel waardering. Alleen al het grote aantal reacties op zijn werk in (veelal toonaangevende) bladen getuigt daarvan. De belangrijkste verdediger van zijn werk is Anton van Duinkerken, die net als Engelman uit de kring van de jong-katholieken afkomstig was. Voor hem vormde Engelman het bewijs dat ook katholieken konden dichten zonder zich te beperken tot de in die tijd gebruikelijke vrome versjes. Ook relatieve buitenstaanders als Hendrik Marsman, Martinus Nijhoff en zelfs de Forum-auteur E. du Perron konden veel waardering opbrengen voor Engelmans werk. Alleen Menno ter Braak en meer puriteins ingestelde katholieke critici kraakten zijn werk af, veelal om levensbeschouwelijke redenen.
Na de Tweede Wereldoorlog verschenen de Vijftigers op het literaire toneel. Met hun experimentele dichtkunst en bravoure vaagden zij veel vooroorlogse auteurs weg. Engelman publiceerde nauwelijks nog gedichten en richtte zich nagenoeg exclusief op de kunstgeschiedenis. Gedichten als "Vera Janacopoulos" en "En Rade" komen nog steeds voor in handboeken en schoolbloemlezingen, maar veel meer wordt zijn werk niet meer gelezen. Halverwege de jaren negentig rekende de bekende neerlandicus A.L. Söteman Engelman tot de vergeten dichters "die nog maar namen lijken".
[bewerk] Nawerking
- In 1994 sierde het Stiltecentrum in Hoog Catharijne de buitenmuur met de slotregels van een kerstdicht dat Engelman kerstmis 1940 schreef. De dochter van Jan Engelman, mevrouw Jurgens-Engelman, verrichtte de onthulling:
"Stil zijn in het stil gewemel
van een wereld zo ontzind,
stil en droomen van een hemel
waar het zwakste overwint."
In 2005 werden de regels bij een verbouwing weer afgedekt door een nieuwe muurschildering. Zie: "De gratis regels van Jan Engelman", in: Gied ten Berge, 'Vredesbeweger', Nijmegen 2008.
- In 2006 maakten 4 Belgische muzikanten onder de naam 'Redcel Elf' een muzikale bewerking van het gedicht 'Vera Janacopoulos'.
Zie ook onder vocalise en poésie pure.
[bewerk] Bibliografie
- 1927 - Het roosvenster
- 1930 - Sine nomine
- 1931 - Parnassus en Empyreum
- 1932 - Torso
- 1932 - Tuin van Eros
- 1934 - Tuin van Eros en andere gedichten
- 1936 - Tympanon
- 1937 - Bij de bron
- 1937 - Het bezegeld hart
- 1942 - Noodweer
- 1945 - Vrijheid
- 1950 - Philomela
- 1955 - Koning Oedipus
- 1955 - Twee maal Apollo
- 1960 - Verzamelde gedichten
- 1969 - Het Bittermeer en andere gedichten
[bewerk] Prijzen
- 1934 - Meiprijs voor Tuin van Eros
- 1936 - Declamatoriumprijsvraag voor De dijk
- 1945 - Poëzieprijs van de gemeente Amsterdam voor Ballade van de waarheid
- 1945 - Verzetsprijs voor letterkundigen voor verspreide gedichten
- 1954 - Constantijn Huygensprijs voor zijn gehele oeuvre
- 1956 - Essayprijs van de gemeente Amsterdam voor Twee maal Apollo
- 1958 - ANWB-prijs voor Twee maal Apollo
