IJzeroer

Uit Wikipedia, de vrije encyclopedie

IJzer dat in de bodem - in opgeloste toestand- wordt verplaatst door het grondwater kan in de vorm van ijzer(hydr)oxideconcreties (kluiten of zeer hoekige korrels) neerslaan (=afgezet worden tegen de zandkorrels). Dit noemt met dan (ijzer)oer. Andere (veel) minder gebruikte namen zijn ijzeroersteen, ijzersteen, bruinijzersteen, bruinijzererts, moeraserts, moerasijzererts, moddererts, poelerts, velderts, weideerts en zodenijzersteen. Specifieke vormen waarin ijzeroer kan worden aangetroffen zijn klappersteen en als oerbank.

IJzeroer. Opgegraven op een diepte van 1,5 m. Grotere klonten zijn mogelijk. Samengestelde klonten vormen tezamen een decimetersdikke oerbank. De maatstok geeft cm's aan.

IJzersporen in een zandbodem, de kluit is op 1 meter diepte opgegraven. De oxidatie van ijzer is zichtbaar als bruine 'gangetjes'. Duurt de oxidatie lang genoeg dan ontstaat er ijzeroer op die plekken.

Chemische samenstelling ijzeroer.

Het ontstaan van een oerbank als gevolg van ijzertransport door grondwater tussen (dek)zandkorrels. Dit proces vindt met name plaats in de beekdalgronden van Oost-Nederland, tussen de vele dekzandruggen.

Oerdelven. Kopergravure uit de encyclopedie van Diderot, tweede helft 18e eeuw.

[bewerk] Oerbanken

Wanneer bovenstaand proces (uitspoeling) op steeds op ongeveer dezelfde diepte doorgaat, kunnen zogenaamde oerbanken, 'decimeters dikke samenhangende platen', ontstaan in terreinen waarin gleygronden (bodemkundige term voor moerassige, lage gronden) aanwezig zijn. Dit is het geval in veel van de beekdalen van de dekzandgebieden in Oost- en Zuid-Nederland. Het oer komt soms tot 1m onder het oppervlak. Het ijzer van deze lagen ijzeroer is deels afkomstig van de uitloging van de hogere gronden aan weerszijden van het dal. Bovendien wordt veel ijzer geleverd door de beekjes zelf, vooral wanneer die uit veengebieden komen. Op de Veluwe en in Noord-Brabant zijn nog steeds vele kleine meertjes, gelegen in een gebied met schijnbaar goeddoorlatend zand, die slechts bij de gratie van een ondoorlatende bodem bestaan: een oerbank.

[bewerk] Samenstelling

Het oer bestaat slechts voor een deel uit ijzer. Bij oeranalyses, zoals men die in de negentiende eeuw nauwkeurig werden gedaan, was het ijzerpercentage vaak 50%, en het zandgehalte vaak 25%. Zie ook de taartdiagram voor andere bestanddelen. Er bestond een behoorlijke variatie. Het oer uit Olst bestond destijds uit meer dan 75% uit ijzer(hydroxide), maar in Ede werd nog geen 30% gehaald. Het ijzer werd destijds vooral gebruikt voor ijzergieterijen, vanwege het hoge gehalte aan fosfor. Voor smeedijzer en staalverwerking was het te bros.

[bewerk] Oerdelven

Het voorkomen van een oerbank onder landbouwgrond was destijds buitengewoon schadelijk en bij houtteelt werkt zo'n oerbank ook zeer nadelig. Het uitgraven of uithouwen van oer verhoogt de waarde van de grond aanzienlijk. In de Rusland zijn veel van dergelijke gronden door 'diepploegen' in de 50-er en 60-er jaren van de vorige eeuw onder handen genomen. Vroeger, in Nederland, was het een voordelige zaak voor de landeigenaren om het oer op kosten van geïnteresseerden te laten opgraven. Ook de boeren konden er in de winter extra mee verdienen. Het oer werd, nadat het uitgegraven was, per aak of boerenkar naar de smelterij gebracht. Het graven, door boeren en dagloners, werden per mand oer betaald.

[bewerk] IJzergieterijen

Die geïnteresseerden in IJzeroer waren ijzergieterijen. In Oost-Nederland zijn er maximaal zes geweest. In de omgeving werd vaak een beek opgestuwd, om meer verval te krijgen: de blaasbalgen van deze ijzergieterijen werden immers aangestuurd door watermolens. In Duitsland waren dergelijke 'ijzermolens' er al eerder, maar in Doetinchem staat de oudste van Nederland. In 1691 werd deze gesticht door Josias Olmius, naar Duits voorbeeld. Andere namen voor deze ijzermolens zijn ijzerhutten, hoogovens en oerijzergieterijen. Er zijn slechts 4 productieve oerijzergieterijen geweest in Nederland. Ulft (aan de Oude Meulenbeek, start 1754), Deventer (aan de Schipbeek, 1756), Laag Keppel (1794) en Terborg (Akkermansbeek, 1821). Er zijn wel meer ijzermolens geweest, maar die waren niet echt productief en werden snel weer gesloten. Hiertoe behoorden die in Doetinchem en één in Zwolle. Die in Deventer was de grootste oerijzergieterij / hoogoven. In de literatuur is verder nog sprake van nog andere ijzergieterijen, maar volgens de onderzoeker Dekker (zie bronnen), waren het slechts vestigingsplannen die enkele schrijvers deden vermoeden dat er méér gieterijen waren. Maar hele gebieden in Nederland, tot en met in Noord-Brabant en de Eem-vallei, kennen een lokale geschiedenis waarin boeren 's winters complete weilanden uitgroeven en hun oer - meest via platbodems - over de kleine beken naar de ijzergieterijen brachten. In Duitsland, vlak over de grens stonden nog twee 'ijzerhutten': Bocholt en Isselburg.

[bewerk] Verwerking en de hoogovens

Het aangevoerde oer onderging twee voorbewerkingen: kloppen (het erts kleiner maken) en het wassen (het zand en het klei er uithalen). Na eventuele menging van armere ertsen met rijkere ertsen kon het erts de hoogoven in. Van de kolenbranders kwam houtskool. Samen met kalksteen (uit Winterswijk), werd het erts en de houtskool verhit. Het kalk bindt de verontreinigingen. De verhoudingen waren steeds ongeveer 320 kg houtskool, 18 kg kalk en 265 kg oer. Het omsmelten gebeurde in de 19e eeuw het hele jaar door, 24 uur per dag. Daarvoor was dat slechts zes maanden. Alleen in de zomers moest de eigenlijke hoogoven opnieuw opgemetseld worden. Hiervoor werd Bentheimer zandsteen gebruikt. Bij het smelten zakt het ijzer naar beneden, het zand blijft daarop drijven. In één dag kon 2500 kg ijzer geproduceerd worden, met een gehalte van 92% ijzer.

[bewerk] Het gieten

Het enige overgebleven gebouw -tevens monument- van de oerijzergieterij van Nering Bögel in de Raambuurt. Rechts is nog net 'ijzermolen' te lezen. Nadat Nering Bögel in 1931 failliet ging, werd het gebouw als opslagplaats voor graan, zaden en kunstmest gebruikt.

Twee tot drie maal per dag kon het ijzer uit de hoogoven worden gehaald. Met ijzeren lepels (met klei bestreken), of door een goot, kon het ijzer in de gietvormen worden gegoten. De gietvormen waren tevoren in de grond ingegraven. Meestal werd 'vormzand' voor de gietvormen gebruikt, afkomstig uit 'de Mengelenberg' bij 's Heerenberg.

[bewerk] De geschiedenis van de grootste oerijzergieterij, te Deventer

In Deventer werd in 1800 tot 500.000 kg/j gietijzer geproduceerd, de drie - eerder genoemde - andere gieterijen produceerden zo'n 300.000 kg per jaar. De Deventer is de ijzergieterij gesticht in 1756 door Hendrik Lindeman. Hij mocht pas beginnen met zijn plan, toen hij aan de gemeente had toegezegd de Schipbeek te kanaliseren. Eerst werkte de molen (en haar blaasbalgen voor de hoogoven) via een watermolen, via een rosmolen bij te weinig afvoer van de Schipbeek, later op stoom. In 1826 heeft Nering Bögel de hoogoven overgenomen. Door connecties met Duitsland, waar de hoogoven-kennis (en Nering Bögel) vandaan kwam, en de Schipbeek die voor een goede verbinding zorgde met Achterhoekse en Overijselse gebieden waar ijzeroer gedolven werd, is Deventer de grootste oerijzergieterij van Nederland geworden. De Raambuurt in Deventer heeft tot in de 50-er jaren vele hallen van deze ijzerindustrie gekend. Nu rest er nog slechts één historisch pakhuis. Stoommachines, locomotieven, wielen, brievenbussen, hekken, grafmonumenten, vuurtorens, waaronder die van Ameland, Westkapelle en Scheveningen, een complete suikerfabriek voor in Indië, zijn in Deventer gemaakt, getuige een catalogus uit de 30-er jaren. Maar ook de andere ijzergieterijen zullen dergelijke zaken hebben geproduceerd. Vanaf de 19e eeuw is hier overigens niet alleen ijzeroer, maar ook ijzererts uit het buitenland gebruikt. In 1902 werd de grens van 5 miljoen kg gegoten ijzer gepasseerd. In 1920 werkten er 1000 man in deze fabrieken. In 1932 (de crisisjaren) ging de Deventer gieterij failliet. De concurrentie met andere hoogovens werd Deventer, en de andere oerijzergieterijen te machtig. Elders werd namelijk hoogwaardiger ijzererts gebruikt uit andere landen. Nieuwbouw in de Raambuurt is voorzien van historische namen die herinneren aan deze industrie in Deventer: Kuiperij, Brekerij, Grutterij en Ziederij. Verder herinnert alleen een pakhuis van Nering Bögel (zie foto) aan deze industrie.

[bewerk] Vroegere, kleinschaliger ijzerwinning uit 'klapperstenen'

In de oerbanken werd het ijzer zeer geconcentreerd aangetroffen en kon het ijzer dus efficiënt worden gewonnen. Vóórdat de efficiënt ingerichte -hierboven beschreven- ijzerindustrie er was, werd lokaal -en met andersoortige ijzerafzettingen- ook al ijzer gewonnen. De winning was toen, in de Middeleeuwen, nog gebaseerd op zogenaamde 'klapperstenen'.

Klapperstenen bestaan ook uit ijzeroer, echter hier is het ijzerhydroxide afgezet rondom kleilensjes die zich her en der in het zand bevonden. Het ijzeroer wordt de omhulling van de klei. Is de klei door ouderdom en uitdroging eenmaal verschrompeld en klein geworden, dan houdt men een klappersteen over, eenmaal gewonnen. Bij het schudden hoort men het oorspronkelijke kleibolletje rammelen, vandaar de naam klappersteen.

Met name op de Veluwe, maar ook elders op de zandgronden in Nederland (Drenthe, Noord-Brabant) zijn vele ijzerfabriekjes geweest, die in de lokale ijzerbehoefte moeten hebben voorzien. Hiertoe werden sleuven gegraven door de delvers, vaak families, zg. 'gelukzoekers', op zoek naar 'klappersteen-aders'. Dergelijke sleuven zijn in ieder geval nu nog zichtbaar in Hoenderlo (Park Berg en Bos), bij paleis het Loo en Hoog Soeren (de Asseltse Heide). Er zijn 82 kilometers van dergelijke, met de handgegraven sleuven bekend. Tussen 700 en 1100 moeten hier tonnen ijzer zijn geproduceerd, waarvan het grootste deel voor de export bedoeld was. De afvalbergen (ijzerslakken) zijn her en der nog te vinden, maar de aftapovens, de ijzerfabriekjes, zelf zijn niet meer te vinden. Om een kilo bruikbaar ijzer te verkrijgen, was dertien kilo ijzererts en honderddertig kilo houtskool (gewonnen uit 760 kilo eikenhout) nodig. Het vuur in de ovens werd nog door met de voet aangedreven blaasbalgen aangejaagd. Door concurrentie uit het buitenland kwam ook aan deze - kwalitatief mindere - ijzerproductie een eind rond 1100. ^[1]

[bewerk] Literatuur

• A. Dekker: De Oostnederlandse Hoogovens (overdruk uit 'metalen', jaargang VIII 1953, nummers 19 t/m 24).
• B.S. Kapsenberg: Uit IJzer gegoten (1982).
• J.I.S. Zonneveld: Levend Land; de geografie van het Nederlands Landschap.
• (1933) Catalogus der Publieke Verkooping (- van de N.V. Deventer IJzergieterij en Machine Fabriek voorheen J.L. Nering Bögel & Co te Deventer).

[bewerk] Referenties

[bewerk] Externe links

• Het Nederlands IJzermuseum / De historie van de oerijzergieterij in Ulft (www.nederlandsijzermuseum.nl)
• (Reconstructies van) ijzerwinning en ijzeroer in de IJzertijd (www.historisch-openluchtmuseum-eindhoven.nl)
• IJzeroer als siersteen en in historische gebouwen. (www.natuurlijk.nl; Landschap Overijssel)
• Klapperstenen, ijzerwinning op de Veluwe en in Drente (www.drentscheaa.nl)
• Winning van ijzeroer en effect op omgeving met name Salland de Achterhoek; Wetenschappelijk werk, P. P. Kuiper. (www.racm.nl; Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten)
• Oerijzer-potentie kaart; waar ijzeroerbanken gelegen zouden kunnen hebben (www.racm.nl; bijlage bij bovenstaande link)
• FOTO: Graven naar ijzeroer tijdens de crisisjaren (www.ddh.nl; De Digitale Hofstad)
• FOTO: Bodemprofiel met oerbank (www.noorderbreedte.nl)