Entomologische woordenlijst

Uit Wikipedia, de vrije encyclopedie

In de entomologie (in ruime zin, hier worden b.v. ook spinnenwoorden vermeld) komen zeer veel woorden voor die binnen dat vakgebied een specifieke betekenis hebben, en daarbuiten niet worden gebruikt, of in een heel andere betekenis. De gegeven betekenis is hier erg kort gedefinieerd, in het algemeen zal in een artikel zelf, als dat er is, meer staan. Woorden in de uitleg die in de woordenlijst zelf weer voorkomen staan schuin.

A - B - C - D - E - F - G - H - I - J - K - L - M - N - O - P - Q - R - S - T - U - V - W - X - Y - Z

[bewerk] A

abdomen (abdomina): achterlijf, in aanleg 11 segmenten, in de praktijk meestal minder
abundantie: voorkomen van een soort, uitgedrukt in aantallen exemplaren
achterlijfaanhangsels: meestal gepaarde aanhangsels aan het abdomen van insecten (cerci)
aculeaat: een angel hebbendh
aedagus: paringsorgaan van van een mannelijk insect, bestaande uit penis of fallus en parameren. Soms wordt alleen de penis bedoeld.
aestivatie: 'overzomering', zomerslaap
alaat: voorzien van vleugels
alarmferomoon: geurstof (feromoon) die andere leden van de groep waarschuwt voor gevaar
allomoon: communicatiestof die nut heeft voor de producent door het effect op de ontvanger
anaal: naar de anus toe, de anus betreffend
anale tuberkel: verhevenheid waarop de anus bij spinnen soms uitmondt.
angel: steekorgaan waarmee gif kan worden ingespoten
antenna (antennae): (nl antenne, antennen) spriet(en), uitsteeksels met tast- en zintuigfunctie aan de kop van een insect.
antennomeer: antennesegment
anterieur: aan de voorkant
apicaal: naar de top of de uiteinden toe, = distaal (vooral mbt vleugels)
aposematisch: opvallend gekleurd met waarschuwende functie (b.v. ik ben giftig, ik smaak vies)
apteer: zonder vleugels
apterygota: ongevleugelde insecten
araneologie: de studie van de spinnen
araneomorf: behorend tot de evolutionair gezien meer geavanceerde spinnen (z mygalomorf)
arista: borstel op de antenne van vliegen.
arolium: (hecht)schijfje tussen de klauwtjes van een insectenpoot (vliegen, sommige wantsen)
articuleren (met): een gewricht vormen met, vastzitten aan.
arrhenotokie: vorm van voortplanting waarbij vrouwtjes uit bevruchte, mannetjes uit onbevruchte eieren ontstaan

[bewerk] B

basaal: aan de basis, proximaal. tegengesteld aan apicaal.
benthisch: levend op de bodem/in het sediment van wateren
bivoltien: twee generaties per jaar producerend
bodemval: ingegraven potje als valkuil voor insecten en spinnen
brachypteer: met korte vleugels
buizen van malpighi: uitscheidingsorganen met functie analoog aan de nier

[bewerk] C

calamistrum: kam op poot IV waarmee spinnen met een cribellum cribellaaat spinsel hanteren.
carapax (spinnen): rugschild van cephalothorax
cardo: secundaire kaak, gevormd uit basaal segment van maxilla
carina (= kiel): richel
carnivoor: vleeseter (vlees van andere insecten)
caudaal: in de richting van de staart, achterkant.
caudaallamel: bladvormig aanhangsel (in drievoud) aan het achterlijf van waterjufferlarven (zie staartlamel)
cel: door aders omsloten stukje vleugel; broedcel van een bijenraat
cephaal: in de richting van de kop
cephalothorax (spinnen): kopborststuk, ook prosoma
cercus (mv cerci): gepaarde aanhangsels, meestal aan het uiteinde van het abdomen
cheliceren (spinnen): gifkaken
chitine: het materiaal waar het exoskelet van een insect grotendeels van is gemaakt
clade: taxon met 1 gemeenschappelijke voorouder
cladistiek: indeling op grond van afstamming
cladogram: afstammingsschema
clavaat: knotsvormig (van antenne)
clavus: proximale achterrand van hemelytrum van wantsen
clypeus: deel van het gelaat van een insect, tusen frons en labrum
coarctaat: van poppen, waarbij de lichaamsuitsteeksels (poten, antennes, vleugels) van het imago verborgen zijn onder de huid van het laatste larvenstadium. Zie exaraat en obtect.
coleoptera: kevers
colulus: rudimentair uitsteeksel net voor de spintepels
coprofaag: mest-etend
copula: mannetje en vrouwtje tijdens paring (gevangen/geobserveerd)
corium: centrale proximale deel van hemelytrum van wants
costa: 'rib', tweede longitudinale ader in een vleugel, van voren geteld
coxa (heup): eerste pootsegment, van het lichaam gerekend
craniaal: aan de kant van/in de richting van de schedel
cribellaat (spinnen): voorzien van cribellum
cribellum: gespecialiseerde spintepel die vele zeer fijne draden spint
cuneus: deel van de voorvleugel van een wants, lateraal tussen embolium en membraneus gedeelte in, een driehoek met een basis aan de voorrand.

[bewerk] D

dar: mannelijke bij
dekschild: voorste vleugel van een kever, veranderd in hard schild
determinatiekenmerk: eigenchap waarin een soort verschilt van andere soorten die kan worden gebruikt om de soorten te onderscheiden.
determinatiesleutel: tabel waarmee systematisch de naam van een plant of dier kan worden opgezocht door naar determinatiekenmerken te kijken
determineren: naam bepalen van een gevangen dier van onbekende soort door raadplegen van literatuur en tabellen (determinatiesleutels).
detritivoor: eet vergane/vergaande resten van planten en/of dieren = saprofaag
diapauze: periode van rust, bv in de overwintering, waarbij de levensverrichtingen op een laag pitje staan
diptera: tweevleugeligen, de orde der vliegen en muggen
distaal: van het centrum af, uiteinden van antennes en poten
doorn: stekel op exoskelet (z. spoor)
dorsaal: aan de rugzijde (z. ventraal)
dwarsader: Een ader in de vleugel die van de ene naar de andere vleugelader loopt.

[bewerk] E

ecribellaat: (van spinnen) geen cribellum bezittend (en derhalve gebruik makend van kleverige spinseldraden).
ecdysis: vervelling
eicocon: spinsel waarin eieren verpakt zitten
elytrum (elytra): dekschild van een kever
embolium: proximale voorrand van hemelytrum van wantsen
entelegyn: spinnen waarvan de vrouwtjes een epigyne bezitten
entomofauna: de insectensoorten van een bepaald gebied
entomologie: de studie van insecten
epigyne: geslachtsopening van een vrouwelijke spin, vaak een belangrijk determinatiekenmerk.
epimeron: achterdeel van de zijkant van ieder van de drie thoraxsegmenten.
epiproct: aanhangsel ontspruitend aan laatste abdominale segment, in de mediaanlijn.
episternum: voorste deel van ieder van de drie thoraxsegmenten
euryhygrofiel: geen sterke voorkeur voor een bepaalde vochtigheidsgraad hebbend.
eurytoop: niet kieskeurig wat betreft de leefomgeving; kan in veel biotopen leven. Tegenstelling met stenotoop
eusociaal: in volledig ontwikkelde koloniestructuur levend, met koningin en werksters
exaraat: van poppen waarbij de structuur van het zich in de pop bevindende imago aan de buitenkant al te zien is. De poten en antennes liggen los buiten het lichaam en zijn enigszins beweeglijk. Andere soorten poppen zijn obtect en coarctaat

[bewerk] F

facetoog: oog samengesteld uit vele ommatidia
femur (femora): dij, 3e pootsegment, vaak zijn femur en tibia de langste pootsegmenten.
feromoon: gedragsbeïnvloedend geursignaal binnen de eigen soort. (b.v. geslachtsferomonen, alarmferomonen, verspreidingsferomonen, spoorferomonen)
filiform: draadvormig (van antenne)
flabellaat: waaiervormig (van antenne)
flagellum: 3e en verdere segmenten van een antenne (z. scapus, pedicel)
fotoperiode: daglengte
fovea: donkere plek midden op cephalothorax van spinnen
fytofaag (phytophaag): plantenetend
frons: voorhoofd, ruimte tussen de ogen

[bewerk] G

galea: buitenste vertakking van maxilla
gena: wang, deel van de kop tussen mandibelbasis en oog
geniculaat: knievormig gebogen (b.v. antenne van mier)
geslachtsferomoon: aantrekkende geurstof voor partner
glossa (mv glossae): gepaarde, gefuseerde mediane lob van het labium die basaal met de prementum articuleert.
gregair: in groepen voorkomend/levend (z. ook solitair, eusociaal)
gula: keel, deel van de monddelen
gyne: vrouwelijke vruchtbare bij, niet de koningin van een kolonie.

[bewerk] H

habitus: uiterlijk, lichaamsbouw
Haller, orgaan van: zintuigorgaan op meest distale lid van poot I van een teek, functie nog niet geheel begrepen.
halsschild: pronotum bij kevers
halter (halters): rudimentaire achtervleugel bij diptera
hartvlek: vlek dorsaal en anteromediaal op spinnenachterlijf
hemi: elytrum (hemelytrum) voorste vleugel van wantsen, half vliezig, half stevig
hibernatie: het overwinteren
homoplasie: gelijkvormigheid door parallelle evolutie
hymenoptera: vliesvleugeligen (bijen, wespen en mieren)
hypermetamorfose: extra gedaanteverwisseling in larvestadium (z triunguline)
hypostoom: steeksnuit van een teek.

[bewerk] I

imago (imagines): volwassen insect
insectivoor: insectenetend/insecteneter
instar (Engels): stadium, toestand tussen twee vervellingen in van een larve

[bewerk] J

[bewerk] K

kairomoon: communicatiestof die de ontvanger bevoordeelt en de zender benadeelt
kakkerlak: lid van de orde Blattaria.
kiel: (carina) richel
klauw: eind van de voet (meestal 2, bij spinnen soms 3)
kloppen: manier van vangen van insecten door op takken te slaan en de vallende diertjes op te vange op b.v. een laken.
koningin: eierleggend individu in bijen : mieren : of termietenkolonie
kop: voorste deel insectenlichaam, 6 (onherkenbaar versmolten) segmenten

[bewerk] L

labiale palpen: draadvormige gelede uitsteeksels aan het labium, links en rechts
labium: 'onderlip'
labrum: 'bovenlip'
lacinium (mv lacinia): binnenste apicale lob van de maxilla, articulerend met de stipes.
lateraal: aan de zijkant, naar opzij. tegengesteld aan mediaal
larve: onvolwassen insect (holometabola)
lentisch: van stilstaande wateren
lepidoptera: vlinders
lichtval: apparaat om insecten te vangen met (evt. UV) licht als lokmiddel
lotisch: van stromende wateren

[bewerk] M

macropteer: met volledig ontwikkelde vleugels (z brachypteer)
malaiseval: insectenval voor vliegende insecten, lijkt op kampeertent.
mandibula (nl mandibel, mv mandibels): kaak
maxilla: kaak achter/onder maxilla (anders dan bij zoogdieren waar de maxilla de bovenkaak is.)
maxillaire palpen: gelede draadvormige aanhangsels van de maxilla
mediaal: naar het midden toe, in het midden. Tegenstelling met lateraal.
mentum: kin, scleriet van het labium die basaal met de submentum en apicaal met de prementum articuleert. Vaak gefuseerd met die laatste en niet als afzonderlijke scleriet te onderscheiden.
mesonotum: rugdeel van de mesothorax
mesosternum: buikdeel van de mesothorax
mesothorax: 2e (middelste) segment van de thorax
metamorfose: gedaanteverwisseling
metanotum: rugdeel van de metathorax
metasoma: het 'achterlijf' van de apocrita, bijvoorbeeld van een wesp; bevat anatomisch gezien 1 a 2 segmenten minder dan het abdomen waar ook de petiolus (steel) bij hoort.
metasternum: buikdeel van de metathorax
metathorax: 3e thoraxsegment
mineren: het bladgroen tussen de voor- en achterkant van een blad opeten
mimicry: nabootsing van een ander dier of plant
moniliform: als een snoer van ronde kralen (van antenne)
monofaag: slechts 1 soort voedsel etend
morfologie: vorm van (delen van) het lichaam
mygalomorf: spin behorend tot een, evolutionair gezien, wat primitievere groep, zie araneomorf

[bewerk] N

necrofaag: aasetend
neotenie: kenmerken van een larvaal stadium worden blijven in het imago bewaard
notum: tergum van een thoraxsegment (pronotum, mesonotum, metanotum)
nymf: onvolwassen insect (hemimetabola)

[bewerk] O

obtect: van poppen, waarbij de lichaamsuitsteeksels (poten, antennes, vleugels) van het imago verborgen zijn onder de huid van het laatste larvenstadium, maar hun omtrek/vorm wel te onderscheiden is. Zie ook exaraat en coarctaat.
ocellus (ocelli): enkelvoudig oog, zie ook samengesteld oog
occiput: achterkant van de kop
oligofaag: slechts weinig soorten voedsel etend
oog: samengesteld oog, facetoog
ootheca: eiercocon (bv van bidprinkhaan)
operculum: dekseltje op eieren van geleedpotigen
opisthosoma: (ook abdomen) achterlijf van een spin
ommatidium (ommatidia): 1 enkelvoudig oog van de vele in een facetoog
orde: een van de ca 29 hoofdgroepen van de insecten
ovipositie: het eierleggen
ovipositor: legboor of legbuis

[bewerk] P

palp (palpen): bij spinnen tasters, bij insecten aanhangsels van de kaken.
parthenogenese: voortplanting zonder mannetjes
parafyletisch: groep met een gemeenschappelijke voorouder maar waarin een andere nakomelingengroep van die voorouder ontbreekt (bv reptielen waar de vogels eigenlijk bij zouden moeten)
paraglossa (mv paraglossae): gepaarde laterale lob van het labium die basaal met de prementum articuleert, lateraal tov de glossa.
paraproct: draden aan het achterlijf, niet in het midden (z epiproct)
patella: 'knieschijf', 4e pootsegment (alleen bij spinnen)
parasitoïd: parasiet die zijn gastheer uiteindelijk te gronde doet gaan, bv veel sluipwespen
pectinaat: gevormd als een kam (antenne)
pedicel: 2e segment van een antenne (insect). Steel tussen cephalothorax en abdomen (spin)
pedipalp (pedipalpen): spinnen-tasters, bij mannetjesspin ook paarorgaan (coxa, trochanter, femur, patella, tibia en tarsus)
petiolus: stengel, steel. Bij hymenoptera het dunne deel tussen borststuk en achterlijf (wespentaille). Bij spinnen ook wel gebruikt voor de verbinding tussen prosoma en opisthosoma (z pedicel)
phytophaag: z. fytofaag
pleuron: scleriet aan de zijkant van een lichaamssegment
polyfaag: veel soorten voedsel etend
polyfenisme: verschillen tussen individuen door uiterlijke omstandigheden (bv imagines met een andere kleur in de zomer dan hun nakomelingen in de herfst)
polymorfisme: uiterlijke verschillen tussen individuen van dezelfde soort.
poot (insect): coxa, trochanter, femur, tibia, tarsus, pretarsus (=klauw)
poot (spin): coxa, trochanter, femur, patella, tibia, metatarsus, tarsus, pretarsus
postmentum
precosta: eerste vleugelader
prementum: scleriet van het labium die basaal articuleert met de mentum en waarop zich apicaal glossae, paraglossae, and palpi bevinden.
pretarsus: voorlaatste (in distale richting) deel van spinnepoot, voor de tarsus.
pronotum: rugdeel van eerste segment van de thorax
prosoma: cephalothorax van spinnen
prosternum: buikdeel eerste thoraxsegment
prothorax: 1e segment van de thorax
proximaal: naar het lichaam toe, binnenste delen van poten en antennes
pterygota: gevleugelde insecten (en secundair ongevleugelden, zoals vlooien)
pterostigma: verdikte en gekleurde cel(len) in de vleugels van een insect
pupa: pop (holometabola)

[bewerk] Q

[bewerk] R

rostrum: steeksnuit van wantsen en bladluizen
rudimentair: nog slechts als rest aanwezig

[bewerk] S

samengesteld oog: z. facetoog
saprofaag: z. detritivoor
scapus: 1e segment van een antenne
scleriet: harde chitineplaat omgeven door naden of zachte huid op buitenkant insect.
scopula: borstel haren aan tarsus en soms ook metatarsus van een spin tbv hechting
scutellum: driehoekig stukje van het mesonotum, vaak groot bij wantsen
segment: geleding van insectenlichaam, of van een voet, of van een antenne
semivoltien: met 1 generatie per 2 jaar (z voltien, bivoltien)
sensu lato (s.l.): in ruime zin, (in de hele biologie gebruikt, meestal als er verschillende definities van een soort of taxon zijn.)
sensu strictu (s.s.): in engere zin, zie sensu lato.
seta: (zintuig)haar
skeleteren: het bladmoes van de onderzijde van het blad wegvreten.
solitair: alleenlevend
spermatofoor: spermapakketje
spintepel (spinnen): orgaan dat een draad kan produceren
spoor: doorn met basisgewricht
spoorferomoon: geurstof die soortgenoten de weg wijst (vooral bij mieren)
staartlamel: bladvormig aanhangsel (in drievoud) aan het achterlijf van waterjufferlarven
stekel: dikke afstaande haar op spinnepoot
stenotoop: van een dier dat zeer specifieke eisen aan de leefomgeving stelt, tegenstelling met eurytoop
sterniet: stevige buikzijde van segment van een insect
sternum: buikzijde van een segment (insect). buikzijde carapax (spin)
stigma: opening van een trachee aan de zijkant van het lichaam
stipes: scleriet van de maxilla die articuleert met de cardo
stippeling: putjes, b.v. op dek- of halsschild
striduleren: tsjirpen
stylopisatie: infectie van een gastheer met een soort van de strepsiptera
subcosta: derde longitudinale ader in een vleugel (z. ook precosta, costa)
subsociaal: sociaal systeem met enige broedzorg na het uitkomen van de eieren (z ook eusociaal)
submentum: basale scleriet van het labium, articuleert apicaal met mentum
sutuur: aan de buitenkand zichtbare naad die de vergroeiing van twee chitineplaten (sclerieten) kan markeren
synantroop: geassocieerd met mensen of menselijke bewoning (bv kakkerlakken)
synapomorfie: gelijkvormigheid door gezamenlijke afstamming (z homoplasie)
synomoon: communicatiestof die zowel van nut is voor ontvanger als zender

[bewerk] T

tagma: een van de 2 hoofdgeledingen van het spinnen- of 3 van het insectenlichaam, ontstaan door versmelting van een aantal segmenten.
tagmosis: het vormen van tagma's uit segmenten
tars: zie tarsus
tarsomeer: ieder van de tarsussegmenten
tarsus: (insect) voet, laatste deel van de poot, bestaat uit tot 5 kleine segmentjes met een klauw. (spin) pootsegment net voor de klauw.
taxon: taxonomische indelingsgroep, ongeacht het niveau.
tergum: rugkant van achterlijfssegment van een insect
tergiet: stevig deel van de rugkant van achterlijf van een insect
thermofiel: warmteminnend
thorax: borststuk (3 segmenten)
tibia (tibiae): scheen (insect, pootsegment 4) (spin, pootsegment 5)
trachee: luchtbuisje
tracheekieuw: bladvormig aanhangsel (in drievoud) aan het achterlijf van waterjufferlarven (zie staartlamel)
traumatische inseminatie: paring door penetratie van de lichaamshuid ipv de vagina
trichobothrium: dunne dwars afstaande zintuighaar (spin)
triunguline: actieve beweeglijke larve in het eerste stadium, vaak hypermetamorfose ondergaand
trochanter (trochanteres): 2e segment van de poot

[bewerk] U

unguis: nagel, ook klauw, zie aldaar
univoltien: een generatie per jaar producerend
ubiquist: benaming voor dieren die overal voorkomen en niet aan een bepaald klimaat of geografische plaats gebonden zijn

[bewerk] V

ventraal: aan de buikzijde
verspreidingsferomoon: geurstof die zorgt dat soortgenoten niet te dicht op elkaar gaan zitten
vertex: ruimte tussen de ogen aan de bovenkant van de kop
Vleugelader: Met lucht gevulde buizen die van af de basis van de vleugel onstpringen en soms vertakken
Vleugelcel: Een cel gevormd door twee vleugeladeren en één of twee dwarsaderen.
voltien: 1 generatie per jaar producerend