Eise Eisinga
Uit Wikipedia, de vrije encyclopedie
Eise Jelteszn Eisinga (Dronrijp, 21 februari 1744 - Franeker (?), 27 augustus 1828) was een Nederlands amateur-astronoom die zelf een planetarium bouwde. Dit is het oudste werkende planetarium ter wereld.
Eisinga werd geboren als zoon van een wolkammer. Hoewel hij hoogbegaafd was, mocht hij niet naar het gymnasium. Op zijn vijftiende gaf hij al een wiskundeboek uit van ruim 600 pagina's. Op zijn zeventiende gaf hij een boekje uit over de grondslagen van de astronomie. Ook zijn broer Stephanus Jeltes was geïnteresseerd in wis- en sterrenkunde. Eisinga werd wolkammer en bekwaamde zich in de snipperuurtjes door zelfstudie aan de Franeker Akademie in de wiskunde en de astronomie. Hij verdiepte zich in zonnewijzers, en publiceerde een boek met tekeningen van zo'n 150 zonnewijzers. Op 24-jarige leeftijd trouwde hij met Pietje Jacobs, met wie hij twee zoons kreeg.
Inhoud |
[bewerk] Planetarium
Toen zich een conjunctie van de maan en de planeten Mercurius, Venus, Mars en Jupiter zou voordoen, gaf dominee Eelco Alta uit Bozum een boekje uit, waarin hij voorspelde dat deze hemellichamen op 8 mei 1774 op elkaar zouden botsen. De aarde zou hierdoor uit haar baan worden geslingerd en zou in de zon verbranden. Door deze voorspelling ontstond in Friesland grote paniek. Om te laten zien dat voor deze paniek geen reden was geweest, besloot Eisinga in de woonkamer van zijn huis een werkend schaalmodel van ons zonnestelsel te bouwen. Een op de zolder aangebracht uurwerk regelt de omloopstijden van de toen bekende planeten: Mercurius , Venus, de aarde, Mars, Jupiter en Saturnus. Eisinga dacht die klus in zes maanden te kunnen klaren, maar pas in 1781 was het planetarium voltooid. Nog in datzelfde jaar werd de planeet Uranus ontdekt. Voor deze buitenplaneet was in het planetarium van Eisinga, dat zich in het plafond van zijn woonkamer bevond, geen plaats meer. De hoogleraar Jean Henri van Swinden die hem bezocht werd zeer enthousiast over de geleverde prestatie. Eisinga publiceerde in 1784 een Nauwkeurige Beschrijving en Afteekeningen van de uitwendige vertooning en de inwendige zamenstelling van het gansche Planetarium. Eisinga werd ereburger van Franeker.
In 1787 raakte hij als patriot in conflict met de prinsgezinde, plaatselijke schutterij en de provinciale autoriteiten. De gemoederen liepen hoog op, toen de stad als toevluchtoord diende voor een tiental coupplegers onder leiding van Court Lambertus van Beyma. Toen Franeker werd opgegeven vluchtten veel patriotten naar Amsterdam. Eisinga vluchtte de andere kant uit, naar Duitsland. Hij vestigde zich als wolkammer te Visvliet, nadat hij te horen had gekregen dat zijn echtgenote was overleden, en zijn huis verbeurd was verklaard. Nadat hij in 1791 toch nog werd uitgeleverd, is hij tot vijf jaar verbanning uit Friesland veroordeeld. Eisinga keerde terug naar Visvliet en trad daar opnieuw in het huwelijk.
Na de omwenteling in 1795 keerde hij naar Franeker terug. Eisinga werd lid van het Provinciaal Bestuur en adviseerde in een aantal commissies o.a. om twee rechters te royeren na het Kollumer oproer. Eisinga werd buitengewoon hoogleraar aan de Franeker Academie, tot deze in 1811 op last van Napoleon werd gesloten. Koning Willem I bezichtigde het planetarium in 1818, en kocht het in 1825 aan voor de Nederlandse staat. Eisinga werd benoemd tot Broeder van de Orde van de Nederlandse Leeuw, een onderscheiding waaraan ook een klein inkomen was verbonden. Eisinga die in 1828 op 84-jarige leeftijd overleed liet een testament na waarin hij de werking van zijn planetarium beschreef.
In 1859 werd het planetarium door de Nederlandse staat geschonken aan de stad Franeker. De straat waaraan het vroegere woonhuis van Eisinga lag werd later de Eise Eisingastraat genoemd. Op 5 mei 1994 gaf de PTT een postzegel van 80 cent uit, ter gelegenheid van het 250 ste geboortejaar van Eisinga. In hetzelfde jaar publiceerde Piter Terpstra een roman over Eisinga. In mei 2006 ontving het planetarium het predicaat 'Koninklijke'. In 2006 werd Eise Eisinga opgenomen in de Canon van Nederland.
[bewerk] Bibliografie
- Wolken en stjerren; roman oer Eise Eisinga, door Pieter Terpstra (1994), ISBN 90-330-0237-X
- Planetariumboek Eise Eisinga, door E. Havinga, W. E. van Wijk en J. F. M. G. d'Aumerie (1928).
[bewerk] Canon van Nederland
Eise Eisinga is opgenomen in de canon van Nederland. De commissie-Van Oostrom heeft Eise Eisinga als één van de vijftig thema's opgenomen die niet in de geschiedenisles op een Nederlandse school mogen ontbreken.
