Draaiorgelboek

Uit Wikipedia, de vrije encyclopedie

Het draaiorgelboek is een zig-zag gevouwen boek gemaakt van stevig karton waarin gaten zijn gekapt. Dit draaiorgelboek bedient de registers, het slagwerk en de tonen van het draaiorgel. Ieder boek hoort bij een bepaalde producent van een bepaald type orgel.

Een alternatief wordt gevormd door een papieren rol, deze wordt veelal gebruikt in kleine draaiorgels en in pianola's.

Een MIDI-bestand kan als een digitale variant van het orgelboek beschouwd worden.

[bewerk] Geschiedenis

In 1712 vond Joseph Jacquard het automatische weefgetouw uit, dat soortgelijk functioneerde als een draaiorgelboek. Het patroon van het weefsel werd in een kartonnen plaat geponst en deze werden door een speciaal soort toetsen afgetast.
In 1842 vroeg A. F. Seytre in Lyon een octrooi aan voor het bouwen van een muziekinstrument waarbij ‘alle soorten melodieën gespeeld werden met behulp van geperforeerd karton met vierkante of rechthoekige openingen, naar gelang van de te spelen noten’.
Sinds 1842 is door Franse uitvinders gewerkt aan een boekensysteem dat voor het eerst praktische betekenis kreeg in 1861. Het werd door Testé gebruikt in het kartonium.
In 1892 bouwde Anselme Gavioli te Parijs de eerste boekorgels. Leon Warnies introduceerde deze pierementen in Nederland.
Voor de komst van de boekorgels speelde er kleine buikorgeltjes met behulp van cilinders. Op zo’n cilinder paste slechts enkele melodieën met een beperkte lengte. Het wisselen van een cilinder is een erg ingewikkelde klus, vandaar dat de uitvinding van het boekorgel een grote verandering teweeg bracht. Men was niet meer gebonden aan de vaste lengte van de cilinder, bovendien was het nu mogelijk om zeer eenvoudig van muziekstuk te wisselen.

[bewerk] Vervaardiging van orgelboeken

In vervlogen tijden kende een orgelfabriek een eigen noteerafdeling, hier werkten een aantal soorten mensen. Één persoon die een muziekstuk arrangeerde geschikt voor een bepaald type orgel. Hij hield hierbij rekening met de muzikale mogelijkheden en beperkingen van het instrument, en maakte een muzikaal verantwoord arrangement. Dit schreef hij op in notenschrift, aangeduid met registratie en slagwerk. Als de arrangeur hiermee klaar was ging het werk naar een zogeheten 'noteur'. Deze vertaalde het notenschrift van de musicus naar streepjes op een papieren rol. Deze rol (ook wel ‘type’ genoemd) bevat het exacte patroon van het orgelboek. Het type werd over het voorgevouwen karton heen gelegd en ieder gaatje werd met de hand uitgekapt. Om uitslijten te voorkomen worden boeken aan de onderkant ingesmeerd met schellak.

Het vervaardigen van draaiorgelboeken geschiedt tegenwoordig geheel met de computer, van het maken van het arrangement tot het kappen aan toe. De afbeelding hiernaast toont een voorbeeld van een arrangement op de computer. Het betreft de eerste maten van “Die Fledermaus” van Johann Strauss jr. in een arrangement voor een 70-toets Bursens straatorgel.

Links staat het gamma (Een overzicht van tonen, registers en slagwerk zoals deze zich in het orgel bevinden). Daarnaast bevindt zich het ‘notenschrift’ onderverdeeld in maten, elke felblauwe lijn geeft een nieuwe maat aan, de groenblauwe lijn een tel. Een kleine beschrijving bij dit arrangement: Bij de derde tel in de eerste maat worden de registers viool op zang, Voix céleste op tegenzang en forte (lees: tongwerken in de bassen) opengezet. In de tweede maat speelt het orgel staccato noten met ondersteuning van slagwerk. Door de tijd die het orgel nodig heeft het slagwerk te laten klinken wordt deze voor de maat genoteerd. Uiteindelijk valt bij het afspelen van het boek alles weer bij elkaar tot één geheel. In de derde maat volgen gebonden nootjes en daaropvolgend in maat vier opnieuw staccato noten. Zo kan het hele boek worden genoteerd als tonen met een bepaalde duur, lengte of andere functie zoals slagwerk of register. Als het hele arrangement is gemaakt wordt deze uitgekapt met een computergestuurde kapmachine. Deze machine bevat tussen de 90 en 127 beitels naast elkaar, elk correspondeert met een positie in het boek. Het boek komt er met een snelheid van circa 6 meter per uur uit de machine. Na het kappen wordt het boek verstevigd met schellak om het verslijten van het boek te vertragen.