Andel

Uit Wikipedia, de vrije encyclopedie

**Andel**
Plaats in Nederland
Andel

Situering
Provincie	Noord-Brabant
Gemeente	Woudrichem
Coördinaten	51°47'N 5°3'E
Algemeen
Inwoners (1 januari 2004)	2511
Overig
Postcode	4281
Netnummer	0183
Belangrijke verkeersaders	N267, N322
Nederland

Het dorp Andel (Brabants: Ael) ligt in het rivierengebied in het Land van Heusden en Altena. Tot 1812 behoorde het tot Holland, maar tegenwoordig ligt het grondgebied in de provincie Noord-Brabant. Andel is deel van de gemeente Woudrichem. Het dorp is ontstaan op de oeverwal van de rivier de Alm, maar ligt door veranderingen van de rivierenloop tegenwoordig aan de Afgedamde Maas. Het dorp is bekend vanwege de dam in de Maas en de daaringelegen Andelse Sluis. Het opvallendste gebouw is ongetwijfeld de 14e eeuwse Romboutstoren met zijn karakteristieke bakstenen spits.

[bewerk] Geschiedenis

Andel in 1865^[1]

Andel bestaat uit Op- en Neder-Andel. De vondsten van Romeins aardewerk duiden op bewoning, die terug gaat tot de 2e eeuw na Christus. In de 9e eeuw wordt het dorp voor het eerst in geschreven bronnen vermeld. De hervormde kerk van Op-Andel dateert uit de 13e eeuw, van de kerk van Neder-Andel is alleen nog de toren over. Op het kerkhof bij deze toren is Jan Claesen begraven. De legende wil dat dit de Jan Claesen is, die trompetter was in het leger van de Prins van Oranje.^[2]

[bewerk] Bewoning

Villa Analo

De oudste vermelding van het dorp, als villa Analo, komt voor in een handschrift uit circa 850. De oorsprong van de naam is te vinden in de Germaanse woorden ana (= hoger gelegen) en lo (= bos). Zowel Op- als Neer-Andel werden echter al in de Romeinse tijd bewoond. Dit blijkt uit archeologische vondsten die gedaan werden onder meer achter het oude gemeentehuis aan de Dorpsstraat te Neer-Andel en op 'de Kwel' te Op-Andel. De stijging van het zeewater, de zogenaamde transgressie, veroorzaakte tussen de 5e en de 9e eeuw in het laag gelegen Land van Altena veel wateroverlast. Op een aantal plaatsen was zelfs sprake van een tijdelijke onderbreking van de bewoning; ook Andel was gedurende deze periode nauwelijks bewoond. Toen het water zich in de 9e eeuw langzaam maar zeker terugtrok, kwamen de mensen ook weer terug. Het spreekt voor zich dat eerst de hoger gelegen gronden bewoond en gecultiveerd werden, zoals de percelen 'Huiswerf' en 'Konijnen-berg' (op de plaats van de gelijknamige straat en de Prins Bernhardstraat). Hier werden in de bodem de sporen van een versterkte boerderij gevonden. Het zou echter nog tot de 12e eeuw duren voordat er sprake was van een nederzetting van enige omvang, maar meer dan enkele tientallen huizen en boerderijen zal het dorp niet geteld hebben. Uit een belastingkohier van 1632 weten we dat er in dat jaar 91 huizen in Andel stonden. Dat impliceert een bevolking van ongeveer 450 personen. Sindsdien is het inwonertal meer dan vervijfvoudigd.

[bewerk] Oude herbergen

In het verleden is er in de Nederlanden langs wegen en vaarten een uitgebreid netwerk van herbergen ontstaan. Ze boden de reiziger de mogelijkheid tot overnachting, verpozing en het gebruik van een maaltijd. Langs de doorgaande wegen bedroeg de afstand van de ene naar de andere herberg vaak niet meer dan tien kilometer. Ook Andel had binnen zijn grenzen in het verleden in ieder geval twee van zulke logementen: zo is daar op de eerste plaats het veerhuis De Zwaan bij het veer Andel - Poederoijen. Gebruikers van dit pontveer alsmede de passagiers van de beurtschippers van Heusden en 's-Hertogenbosch naar het westen van Holland vice versa, vonden hier onderdak. Dit huis, waar een fraai begin 19e eeuws uithangbord aan de gevel prijkt, is gelegen in een kronkel van de Maasdijk ten zuidoosten van het dorp en werd al in 1759 vermeld. Daarnaast is er nog sprake van de herberg De Rib, gelegen ten noordoosten van de dorpskern van Op-Andel. Deze herberg kan bogen op een nog veel hogere ouderdom. Reeds in 1559 wordt er een Elisabeth Pietersdr. genoemd als waardin van deze herberg. In De Rib ging het er echter niet altijd even gemoedelijk aan toe. Uit de archieven blijkt dat in deze herberg met de regelmaat van de klok vechtpartijen plaatsvonden; op 17 augustus 1728 loopt een handgemeen echter zodanig uit de hand dat er een dode te betreuren valt. Een zekere Arien Starkenborg wordt door Cornelis van Dam, een Andelse kleermaker, met een 'bloot mes' in de borst gestoken en sterft kort daarop. De dader werd bij de kraag gevat en ter dood veroordeeld. Op een schavot voor het stadhuis van Woudrichem werd hij enkele weken na zijn veroordeling door de beul uit Dordrecht, die het Land van Altena tot zijn werkgebied mocht rekenen, onthoofd.

[bewerk] De heerlijkheid en de heren van Andel

Romboutstoren

Omdat de middeleeuwse landsheren geen wettelijk recht op belastingheffing hadden, moesten zij op andere wijzen de benodigde geldmiddelen genereren. Een van de mogelijkheden was om tegen betaling een stuk van hun overheidsmacht af te staan aan particulieren. Ze verkochten dan (een deel van) hun rechten en regeermacht rustende op hun grondgebied, tezamen een heerlijkheid vormend. De macht van de particulier als bezitter van de heerlijkheid is verschillend naargelang de landsheer meer of minder rechten had verkocht. Zo onderscheiden we lage, middelbare en hoge heerlijkheden. Kwam de heer alleen het recht toe geschillen tussen burgers te berechten, dan spreken we van een lage heerlijkheid. Andel was zo'n lage heerlijkheid. Behalve de bevoegdheid civiele geschillen te beslechten had de heer van Andel het recht op het schout- en secretarisambt en het recht de schepenen, koster, schoolmeester en voorzanger aan te stellen. Daarnaast had hij het recht van approbatie van een te beroepen predikant en stemrecht in de benoeming van de kerkmeesters en polderbestuurders. Alhoewel er dus enige inkomsten verbonden waren aan de heerlijkheid (bijvoorbeeld uit de verpachting van het schout- en secretarisambt) kochten de meeste particulieren een heerlijkheid omdat het chic was een titel te voeren. Met de komst van de Fransen in 1795 werden alle heerlijke rechten officieel afgeschaft en bij de invoering van de grondwet van 1848 werden ook de erfelijke titels in de ban gedaan: de laatste 'heer van Op- en Neer-Andel' was een baron Melvill van Carnbee. Hij was de laatste in de lange rij heren die begon met Willem van Andel die leefde in het begin van de 13e eeuw. Merk echter op dat Andel eeuwenlang geen eigen Heer heeft gehad (zie GTMWB 1989, p.281), maar dat dit ambt werd waargenomen door de Graaflijkheid van Holland. Wanneer deze situatie is ontstaan is niet precies bekend, maar in de 15e, 16e en 17e eeuw had Andel waarschijnlijk geen eigen Heer. Pas op 14 april 1724 (Andel R9)kocht de vermogende Hendrik Pus de heerlijkheid en werd de eerste in een nieuwe reeks Heren van Andel. De Heerlijkheid vererfde vervolgens binnen de familie (soms via zijtakken) tot op de laatste Heer, de baron Melvill van Carnbee.

Van de middeleeuwse Heren van Andel zijn slechts enkele vermeldingen bekend. Op 12 maart 1312 draagt Vastraad Arnoutsz. van Giessen het gerecht van Andel over aan de leenheer van Altena. Daarna is de situatie onduidelijk. Mogelijk was zijn zoon Jan Vastraadsz. van Giessen in 1392 nog Heer van Andel en Giessen. Later worden de Heren van Giessen ook wel eens Heren van Andel en Giessen genoemd, zoals Jan Willemse van Goor in 1465 en Hadewig Wolferts van Goor in 1511. In 1569 blijkt duidelijk dat er geen heer is, want dan benoemt de Graafelijkheid van Holland rechtstreeks de nieuwe schout van Andel.

De volgende Heren en vrouwen van Andel zijn sinds 1724 bekend (tussen haakjes de jaren waarin zij de heerlijkheid regeerden):

Hendrik Pus (1724-1748), koopt de heerlijkheid in 1724
Antonie Pus (1748-1749), hij was de broer van Hendrik
Pieter Scharp (1749-1766), hij was waarschijnlijk een neef van Antonie
Pieter Scharp (1766-1780), de "innocente" zoon van Pieter
Ida Martine Melvill (1780-1796), zij was waarschijnlijk een nicht van Antonie
Pieter Baron Melvill van Carnbee (1796-1826), hij was een neef van Ida Martine
James John Baron Melvill van Carnbee I (1826-1837), hij is de zoon van Pieter
James John Baron Melvill van Carnbee II (1837-1842), hij is de zoon van James John
Albertina Petronella Melvill van Carnbee, barones (1842-1879), zuster van James John II
James John Baron Melvill van Carnbee III (1879-1891), een achterneef van Albertina Petronella
James Arnoud Henri Louis, Baron Melvill van Carnbee (1891-..). Hij was de laatste Heer van Andel en stief in 1944. Zijn enige zoon was reeds in 1940 kinderloos gestorven.

[bewerk] Middelen van bestaan

Uitzicht op de Afgedamde Maas vanaf de dijk in Andel

Tot en met de 19e eeuw vond de Andelse bevolking zijn bestaan in de veeteelt en de akkerbouw. Uit de archieven weten we dat er vooral rundvee en paarden gehouden werden. De akkerbouw leverde tarwe, gerst, hennep, vlas en peulvruchten op. De uiterwaarden en de lager gelegen gronden werden benut voor de vetweiderij, de productie van zuivel en hooi en de paardenfokkerij. Op de drassige gronden langs de Maas werden riet en griendhout gesneden. Daarnaast telde Andel enkele schippers, vissers en handwerkslieden zoals rietdekkers, timmermannen, smeden en bakkers. Een grote groep dorpelingen leefde van losse loonarbeid en verhuurde zich aan de boeren of verrichtte graafwerkzaamheden aan dijken, straten en weteringen in dienst van het dorp, de stad of het waterschap. Vooral de bakkers zullen in Andel in de 17e en 18e eeuw een karig belegde boterham verdiend hebben. Omdat het graan in het gewest Gelderland in verband met lagere belastingtarieven, stukken goedkoper was dan in het tot het gewest Holland behorende Andel, bestond er een bloeiende smokkel van brood, beschuit en meel van Poederoijen over de Maas naar Andel. In roeibootjes bracht men 's nachts illegaal het brood van de Gelderse oever van de Maas naar Andel. Om de smokkel tegen te gaan liet het gewestelijk bestuur van Holland chergers of douaniers langs de Maas patrouilleren. Degenen die betrapt werden kregen als straf een hoge geldboete; kon men deze niet betalen, wat nogal eens voorkwam, dan werd men verbannen uit het Land van Altena of het gewest Holland. De hoge strafmaat was daarin gelegen dat smokkelaars beschouwd werden als dieven die van hun eigen land stalen.

[bewerk] Openbaar Vervoer

Het openbaar vervoer in Andel bestaat uit enkel busvervoer. Buslijnen die Andel aandoen zijn de volgende:

Lijn	Vervoerder	Route
49	Arriva	Andel - Brakel - Zuilichem - Nieuwaal - Gameren - Zaltbommel - Hurwenen - Rossum
121	Veolia Transport	's-Hertogenbosch - Vlijmen - Haarsteeg - Hedikhuizen - Herpt - Heusden - Oudheusden - Wijk en Aalburg - Veen - Andel - Giessen - Rijswijk - Woudrichem - Oudendijk - Sleeuwijk - Gorinchem
268	Arriva (buurtbus)	Almkerk, Andel, Poederoijen, Aalst, Nederhemert, Delwijnen, Kerkwijk, Bruchem, Zaltbommel

[bewerk] Sport & Recreatie

Andel is in het noordoosten van het Land van Altena gesitueerd. Plaatsen nabij gelegen zijn onder andere Giessen, Rijswijk, Veen en Genderen. De Afgedamde Maas biedt een prachtige plek om in de zomer te recreëren en als uitvalsbasis om nabijgelegen toeristische trekpleisters als Slot Loevestein, Gorinchem en het Nationaal Park De Biesbosch te bezoeken. Andel kent daarom een grote camping, de Hoge Waard, welke gelegen is aan de Maas.

In de winter is er de mogelijkheid om bij ijsclub Sparta'82 het ijs te kiezen en de schaatsen onder te binden. Andere sporten die in Andel beoefend kunnen worden zijn voetbal bij Sparta'30, tennis bij LTC Altena, en gym bij gymvereniging Andelo. Ook is er een schietvereniging, 'De Rommert' (naar de Romboutstoren), waar er een schot gelost kan worden. Daarnaast heeft Andel een muziekvereniging, namelijk het Andels Fanfare Corps onder leiding van Danny Oosterman.

[bewerk] Externe links

Gemeente Woudrichem
Hoofdplaats: Woudrichem Overige kernen: Almkerk · Andel · Giessen · Oudendijk · Rijswijk · Uitwijk · Uppel · Waardhuizen

Gemeente Woudrichem