Diminutivum (Latinum)

E Vicipaedia

Vide etiam Diminutivum.

Diminutivum (-i, n.) vel potius deminutivum est vocabulum ab alio vocabulo derivatum, quod deminuat, attenuet vel temperet significatum illius vocabuli principalis. In lingua Latina non modo nomina (cum substantiva tum adiectiva), sed etiam verba diminui possunt. Diminutio efficitur suffixo stirpi principali addendo. Sic nomen 'hort-us' (a stirpe 'hort-') diminutive fit 'hort-ul-us' suffixo '-ul-' stirpi addito.

Exemplum nominis peiorativum est agnomen Romulo Augusto, Augustulus, monstrans insignificantiam suam. Est nonnumquam signum affectionis vel agnomen, ceu Iacobulus ex Iacobo, plerumque vocativo. "-lus" et "-la" sunt saepe formae apud fines verborum. "olus" datur postquam vocalis (Gladius → Gladiolus)

[recensere] Diminutiva nominum substantivorum et adiectivorum

Diminutivum monstrat plerumque peioritas vel affectio in nominibus propriis. Potest quoque monstrare parvitas in aliis formis. Conservat genus nominis principalis (Vicus m. → Viculus m.) Formae iregulares sunt "Conventus" m. (qui fit "Conventiculum" n.) et "Nux" f. (quae fit "Nucleus" m.)

[recensere] Suffixa diminutiva

In lingua Latina tria suffixa diminutiva inveniuntur:

• -(c)io, -(c)iōnis (m.). Hoc suffixum rarissime invenitur. Adhibetur tantum in nominibus substantivis spectantibus ad viros, ita ut diminutivum quoque ipsum plerumque sit generis masculini. Exempla praecipua sunt:

- homo > homun-cio (m.)

- Graeculus > Graecul-io (m.)

- pūmilus > pūmil-io (m./f.)

- pūsus > pūs-io (m.)

- senex > senec-io (m.)

Nomen 'Graeculionis', per iocum a Petronio fictum, nobis ostendit hoc suffixum alio quoque suffixo diminutivo (i.e. -ul-) appendi posse.

• -ŭleus (m.). Hoc quoque suffixum rarissime invenitur. Appenditur nominibus tam femininis quam masculinis, sed forma diminuta ipsa semper est generis masculini. Exempla praecipua sunt:

- equus (m.) > ec-uleus (m.)

- acus, -ūs (f.) > ac-uleus (m.)

- nux, nucis (f.) > nuc-(u)leus (m.)

Huic typo diminutivorum fortasse nomen quoque 'hinnuleus' (vel 'inuleus') addendum est, cui forma principalis non est.

• -ul- / -ol- / -l- / -(i)cul- (+ -us/-a/-um). Hoc suffixum est trium omnium maximi momenti, quo paene omnia nomina diminui possunt. Secundum declinationem et stirpem nominis principalis variae formae huius suffixi inveniuntur, quae stirpibus - interdum paulum commutatis - appenduntur, plerumque genus principalium conservantes. Nonnulla exempla sunt:

- hort-us (m.) > hort-ul-us (m.)

- besti-a (f.) > besti-ol-a (f.)

- libr-um (n.) > libel-l-um (n.)

- mulier (f.) > mulier-cul-a (f.)

- os, oss-is (n.) > oss-icul-um (n.)

Regulae formationis diminutivorum huius typi valde nodosae sunt. Infra temptatur eas quam disertissime exponere.

[recensere] Genus diminutivorum

Diminutivum adeo nominis principalis genus conservare solet ut grammatici antiqui suaderent volentibus principale genus cognoscere ut spectarent diminutivum:

Quando dubitamus principale genus, redeamus ad diminutionem et ex diminutivo cognoscimus principale genus. Hypocorismata semper generibus suis unde oriuntur consonant, pauca dissonant, velut haec rana hic ranunculus, hic unguis haec ungula, hoc glandium haec glandula,^[1] hic panis hic pastillus et hoc pastillum, . . . haec beta hic betaceus,^[2] haec malva hic malvaceus,^[3] hoc pistrinum haec pistrilla, ut Terentius in Adelphis, hic ensis haec ensicula et hic ensiculus: sic in Rudente Plautus.^[4] Dies communis generis est. Qui masculino genere dicendum putaverunt, has causas reddiderunt, quod dies festos auctores dixerunt, non festas, et quartum et quintum Kalendas, non quartam nec quintam, et cum hodie dicimus, nihil aliud quam hoc die intellegitur. Qui vero feminino, catholico utuntur, quod ablativo casu E non nisi producta finiatur, et quod deminutio eius diecula sit, non dieculus, ut ait Terentius: “quod tibi addo dieculam”. Varro autem distinxit, ut masculino genere unius diei cursum significaret, feminino autem temporis spatium. quod nemo servavit.

– Varro, De Lingua Latina 11.10 (NB. Pomp. C. art. Don. GL 5.164K)

Eiusdem generis debent esse deminutiva, cuius generis sunt principalia; ut puta ideo haec domuncula generis feminini, quia et haec domus generis feminini est: exceptis scilicet paucis istis, scutum^[5] pistrinum canis rana verna scutra; nam scutra scutrillus facit,^[6] beta betaculus.

– Servius, Commentarius in Artem Donati (Grammatici Latini ex Recensione Henrici Keilii. Vol. 4, ed. H. Keil, 1864). pagina 432, linea 17

Nomina principalia masculini generis diminutivum mittere solent in -us, feminini generis in -a, neutri generis in -um. Vide exempla:

- later, -is (m.) > later-cul-us (m.)

- mulier, -is (f.) > mulier-cul-a (f.)

- tūber, -is (n.) > tūber-cul-um (n.)

Cui regulae, ut solet, sunt aliquot quoque exceptiones. Primum nomina masculina primae declinationis declinationem suam conservant et diminutivum mittunt in -ula, quod nihilominus sit generis masculini:

- scurr-a (m.) > scurr-ul-a (m.)

- vern-a (m.) > vern-ul-a (m.)

Deinde, ut grammatici (supra citati) quoque admittunt, nonnulla nomina nihilominus genus mutant in diminutione:

[recensere] Regulae praecipuae diminutionis nominum

Regulae formationis diminutivorum nominum valde difficiles sunt. Forma suffixi dependet primo a principalis declinatione, tum a stirpis terminatione. Infra primum conspectus brevis datur regularum praecipuarum uniuscuiusque declinationis, deinde conspectus magis extentus regulas quoque obsoletas et formas omnino irregulares includens.

[recensere] Declinationes Prima Secundaque

[recensere] Conspectus parvus

[recensere] Regula Generalis

[recensere] Stirpes in vocalem exeuntes

In nominibus propriis declinationis primae, "-ia" fit interdum "-illa" (Lucia → Lucilla, sed Tullia → Tulliola).

[recensere] Stirpes in -ul- exeuntes

Nomina quorum stirps exit in -ul- (seu principalia seu diminutiva) in diminutione (seu prima seu secunda) illud -ul- mutant in -ell- aut -ill-. Regulam tamen discernere difficile est. In tabula supposita multorum vocabulorum quorum stirps in -ul- exit diminutiva data sunt. Eis quae ipsa diminutiva sunt, principalia sunt praeposita, significatu tamen admodum differentia in parenthesibus inclusa.

[recensere] Stirpes in -r- exeuntes

[recensere] Stirpes in -n- exeuntes

[recensere] Diminutiva in -xill- exeuntia

[recensere] Excepta

[recensere] Declinatio Tertia

[recensere] Conspectus parvus

Nomina tertiae declinationis parisyllaba in -es, -is et -e

Cetera nomina primae secundaque declinationis

[recensere] Nomina in -ēs, -is exeuntia

[recensere] Nomina in -is, -is (m./f.) aut -ĕ, -is (n.) exeuntia

[recensere] Stirpes in -c- et -g- exeuntes

[recensere] Stirpes in -t- et -d- exeuntes

[recensere] Stirpes in -p- et -b- exeuntes

[recensere] Stirpes in -n- exeuntes

[recensere] Stirpes in -r(r)- et -l(l)- et -s- exeuntes

[recensere] Stirpes in -r- ex -s- orta exeuntes

[recensere] Stirpes in -u- et -v- exeuntes

[recensere] Stirpes in duas aut plures consonantes exeuntes

[recensere] Declinatio Quarta

[recensere] Declinatio Quinta

[recensere] Diminutiva ambigua

• catellus < catulus & catena
• catella < catula & catena
• manicula < manus & manica
• patella < patera & patina (synonyma)
• petasunculus < petasus & petaso
• scutella < scutula & scutra (synonyma)
• utriculus < uter & uterus

[recensere] Diminutivus Bigeminus

Variae formae Diminutivi Capitis, cum Signo Infinitatis

Cum suffixum est "-ulus, -a, -um," Diminutivus Bigeminus est "-ellus, -a, -um." Ergo "Capitulum" (Dimutiva versio Capiti) fit "Capitellum" (quoque neutrum). Diminutivus Trigeminus est "-ellulus, -a, -um," sicut "Capitellulum". Tum potis est fieri formae infinitae (vide Imaginem.)

[recensere] Diminutiva adverbiorum

• clam > clanculum
• diu > diutule
• longe > longule
• saepe > saepicule
• saepius > saepiuscule

[recensere] Diminutiva verborum

In verbis, diminutivum semper geret coniugationem primam, "-ill-" inter radicem et finem addens. Exempli gratia:

[recensere] Notae

1. ↑ Nomen 'glandula' non, ut grammaticus putat, derivatum est a nomine 'glandium', sed a nomine 'glans' a quo illud 'glandium' quoque derivatum est.
2. ↑ Betaceus non est diminutivum sed adiectivum cuius forma masculina nonnumquam adhibetur pro substantivo. Aut grammaticus noster errat, aut scriba aliquis: secundum Servium (vide supra) diminutivum betae est betaculus.
3. ↑ Vide notam priorem de betaceo.
4. ↑ In fabula cui titulus est Rudens Plautus ter utitur diminutivo 'ensiculus'; 'ensicula' autem non invenitur nisi apud grammaticos.
5. ↑ Non liquet quid sibi velit illud 'scutum'; in lexicis Latinis nullum diminutivum invenitur praeter illud regulare 'scutulum'.
6. ↑ Servius est auctor unicus illius 'scutrilli', in lexicis modo inveniuntur 'scutella' et 'scutula', quarum utraque genus principale conservat.

[recensere] Nexus externi

• Nōmina Dēminūtīva Latīna ab Ian Andrea Miller confecta (Anglice)
• Allen and Greenough's New Latin Grammar for Schools and Colleges, 'Diminutive Nouns' and 'Diminutive Verbs' (Anglice)
• Latinum - The Latin Language Learning Podcast from London, 'Latin suffixes' (ausculta imprimis partes "Diminutives" et "Verbs ending in -lo") (Anglice)
• Frederic Taber Cooper, Word Formation in the Roman Sermo Plebeius, pages 26 and 27 (Anglice)
• Words, a Gulielmo Whitaker confecta. Versionem interretialem invenies hic (Anglice)
• Grammatici Latini, ex recensione Henrici Keilii, vol. 1, vol. 2, vol. 3 (Latine)