Repubilika ya Kongo ya Dimokalasi
From Wikipedia
|
|||||
| Dibanza: Busonga, ngembo, kisalu | |||||
 |
|||||
| Ndinga ya leta | kifalanse kikongo, kiluba, kingala, kiswahili |
||||
| Mbanza ya kimfumu | Kinsasa | ||||
| ntinu ntumua ya ntete |
Joseph Kabila Antoine Gizenga |
||||
| Luyalumunu - maza |
2 345 410 km² 3,3 % |
||||
| Besi | 56 625 478 | ||||
| Kilumbu ya kimpuanza | 30.6.1960 | ||||
| Mbongo | Falanga ya Kongo | ||||
| Mukaba ya ntangu | UTC+1 – UTC+2 | ||||
| Muyimbu ya nsi | Debout Congolais | ||||
| Suka ya kondi | .cd | ||||
| Numelo ya fone | +243 | ||||
Repubilika ya Kongo ya Dimokalasi to Kongo Demokratiki to Kongo-Kinsasa kele nsi na Afelika ya Kati. Bansi ya pembeni na yandi kele Repubilika ya Kongo, Repubilika ya Afelika ya Kati, Sudan, Uganda, Rwanda, Burundi, Zambia ye Ngola. Kongo-Kinsasa kele leta ya tatu na munene ya Afelika.
Contents |
[balula] Kinkulu
Tuka 2000 NK ti 500 BK bitembo ya babantu tuka londe sompaka na ndambu ya Kongo ya ntangu yayi. Bantu ya kisina, bambekele, fweteka sompa na dikabu ngele ya nsi. Babantu yina kotisaka kisalu ya bilanga pe kisalu ya kibende tuka Afrika-Mputu.
Pene-pene na mvula 400 kimvuka mosi yantikaka kukulisa na simu ya nzadi Lualaba. Nkumbu ya kimvuka yayi vanda Upemba. Yandi kumaka Luba ya Ntotila na nima (pene-pene na 1585). Kimvuka ya mfunu ya nkaka vanda Kongo ya Ntotila, muntu butukaka pene-pene na mvula 1400 pe zingaka ti 1885 na nsiku.
[balula] Luyalu ya Belezi (1908 – 1960)
Kongo vanda koloni ya Belezi banda 1908 tikuna 1960.
[balula] Vita ya nsi (1960-1965)
[balula] Zaire (1971 – 1997)
Na nima ya mvula tanu ya vita pe ya ngemba ve, Joseph-Désiré Mobutu, lieutenant général ya banuani, basisaka Kasa Vubu katuka kiti ya luyalu na ngolo na 1965. Mobutu nataka ngemba na nsi, kansi luyalu na yandi vuezaka bansua ya muntu pe salaka lukuikilu ya muntu samu na Mobutu kibeni.
Na bamvula kumi ya 1970 Mobutu salaka politiki ya kuzairisa (kifalanse: zaïrianisation). Na mvula 1971 yandi pesaka Kongo zina ya mpa, Zaire, yina kele mpila ya kupola ya munoko ya kikongo, Nzadi.
[balula] Transition (1996 – bubu)
Na mvula 2005 Repubilika ya Kongo ya Dimokalasi me kuzua minsiku ya nsi ya mpa. Banda minsiku yai nzila me zibulama samu na kumanisa transition na nsualu nionso na kubimisa nsiku ya maponama ke kuiza. Kimvuka ya kimpuanza ya kupona (Commission electorale independante) salaka maponama samu na ntuadisi ya nsi ná luyalu ya nsi na 30.7.2006. Joseph Kabila nungaka Jean-Pierre Bemba ná bakandida ya nkaka na maponama ya ntuadisi ya nsi.
[balula] Besi
Kibuka ya bantu ya nene kele:
- baluba 18 %
- bakongo 16,1 %
- bankundu 13,5 %
- banyarwanda ná banyamulenge 10,3 %
- bazande 6,1%
- babangi ná bangala 5,8%
- bantu ya nkaka 30,2%
[balula] Bandinga
Ndinga ya kisalu ya Kongo-Kinsasa yau kele kifalanse. Bandinga ya buala kele kikongo ya leta, kiluba, kiswahili ye kingala. Leta ke tembikisa bandinga yina yonso na kuloza ata mosi ve. Bandinga ya nkaka ya nsi yau kele samuna lukumu ya nsi ya Kongo yina leta kekuiza kakila.
| Ndinga | Batubi (ndinga ya ntete) |
Batubi (ndinga ya zole) |
Batubi na kimvuka |
|---|---|---|---|
| Kikongo ya leta | 6 % | 11 % | 17 % |
| Lingala | 5 % | 21 % | 26 % |
| Tshiluba | 8 % | 8 % | 16 % |
| Kiswahili | 12 % | 29 % | 41 % |
[balula] Lukwikilu
- bana ya Yesu ya katolika 70%
- bana ya Yesu ya misioni 20%
- bana ya Kimbangu 10%
- basilamu 10%
- lukwikilu ya bambuta 10%
[balula] Malongi ya ntoto
Nzadi Kongo ná bana-nzadi ya yandi ke sabuka nsi yonso. Nzadi Kongo ke kabula Kongo-Braza ye Kongo-Kinsasa. Nzadi Ubangi kele ndilu na Nsi ya Afelika ya Kati. Uganda kele na simu ya Mazanga Mobutu ye Rwitanzige. Rwanda kele na simu ya Kivu. Burundi ye Tanzania kele na simu ya Tanganyika. Dizanga Mweru ye nzadi Luapula salama bonso ndilu na Zambia. Kwango ye Kasayi ke landa ndilu ya Angola.
[balula] Bizunga
Repubilika ya Kongo ya Dimokalasi kele na bizunga makumi zole na tanu, na mbanza Kinsasa.
| Kizunga | Zina ya kifalanse | Mbanza ya kimfumu | Ndinga ya luyalu | |
|---|---|---|---|---|
| 1. | Kinsasa | Kinshasa | Kinsasa | kifalanse, lingala |
| 2. | Kongo ya Kati | Kongo Central | Matadi | kikongo |
| 3. | Kwango | Kwango | Kenge | kikongo |
| 4. | Kwilu | Kwilu | Kikwit | kikongo |
| 5. | Mayi-Ndombe | Maï-Ndombe | Inongo | lingala |
| 6. | Kasayi | Kasaï | Luebo | tshiluba |
| 7. | Luluwa | Lulua | Kananga | tshiluba |
| 8. | Kasayi ya Lunene | Kasaï-Oriental | Mbuji-Mayi | tshiluba |
| 9. | Lomami | Lomami | Kabinda | tshiluba |
| 10. | Sankuru | Sankuru | Lodja | tshiluba |
| 11. | Maniema | Maniema' | Kindu | kiswahili |
| 12. | Kivu ya Sudi | Sud-Kivu | Bukavu | kiswahili |
| 13. | Kivu ya Node | Nord-Kivu | Goma | kiswahili |
| 14. | Ituri | Ituri | Bunia | kiswahili |
| 15. | Uwele ya Minani | Haut-Uele | Isiro | lingala |
| 16. | Tshopo | Tshopo | Kisangani | kiswahili |
| 17. | Uwele ya Mitiu | Bas-Uele | Buta | lingala, kiswahili |
| 18. | Ubangi ya Node | Nord-Ubangi | Gbadolite | lingala |
| 19. | Mongala | Mongala | Lisala | lingala |
| 20. | Ubangi ya Sudi | Sud-Ubangi | Gemena | lingala |
| 21. | Ekwatelo | Equateur | Mbandaka | lingala |
| 22. | Tshuapa | Tshuapa | Bwende | lingala |
| 23. | Tanganyika | Tanganika | Kalemie | kiswahili |
| 24. | Lomami ya Minani | Haut-Lomami | Kamina | kiswahili |
| 25. | Luwalaba | Lualaba | Kolwezi | kiswahili |
| 26. | Katanga ya Minani | Haut-Katanga | Lubumbashi | kiswahili |
[balula] Politiki
Politiki ya Repubilika ya Kongo ya Dimokalasi
[balula] Minsiku ya leta
[balula] Bantuadisi ya nsi
- 1960 - 1965 Joseph Kasa Vubu
- 1965 - 1997 Mobutu Sese Seko
- 1997 - 2001 Henning Mankell
- 2001 - Joseph Kabila
[balula] Bantumua ya ntete
- 1960 - 1960 Patrice Lumumba
- 1961 - 1961 Joseph Ileo
- 1961 - 1964 Cyrille Adoula
- 1964 - 1965 Moise Tshombe
- 1965 - 1965 Evariste Kimba
- 1965 - 1966 Léonard Mulamba
- 1966 - 1977 ?
- 1977 - 1979 Mpinga Kasenga
- 1979 - 1980 Bo-Boliko Lokonga Mihambo
- 1980 - 1981 Jean Nguza Karl-I-Bond
- 1981 - 1982 Joseph Untube N'singa Udjuu
- 1982 - 1986 Kengo Wa Dondo
- 1987 - 1988 Mabi Mulumba
- 1988 - 1988 Sambwa Pida Nbagui
- 1988 - 1990 Kengo wa Dondo
- 1990 - 1991 Lunda Bululu
- 1991 - 1991 Mulumba Lukoji
- 1991 - 1991 Étienne Tshisekedi
- 1991 - 1991 Bernardin Mungul Diaka
- 1991 - 1992 Jean Nguza Karl-I-Bond
- 1992 - 1993 Étienne Tshisekedi
- 1993 - 1994 Faustin Birindwa
- 1994 - 1997 Kengo Wa Dondo
- 1997 - 1997 Étienne Tshisekedi
- 1997 - 1997 Likulia Bolongo
- 2007 - ??? Antoine GIZENGA
[balula] Bima ya kikalulu
| Bansi ya Afelika | |
 |
Afelika ya Node : Algeria · Misiri · Libia · Maroko · Moritania · Sudan · Tunisia |
 |
Afelika ya Lumonso : Benin · Burkina Faso · Gambia · Gana · Ginea · Ginea-Bisau · Kamerun · Kap Verde · Liberia · Mali · Ngabu · Kodivwa · Niger · Nizeria · Ginea · São Tomé e Príncipe · Senangale · Sierra Leone · Togo |
 |
Afelika ya Kati : Burundi · Repubilika ya Afelika ya Kati · Repubilika ya Kongo · Repubilika ya Kongo ya Dimokalasi · Rwanda · Tasadi |
 |
Afelika ya Lunene : Djibuti · Eritrea · Itiopia · Kenya · Seychell · Somalia · Tanzania · Uganda |
 |
Afelika ya Sudi : Botswana · Repubilika ya Afelika ya Sudi · Komoro · Lesoto · Malagasi · Malawi · Mauritius · Mosambiki · Namibia · Ngola · Swati · Zambia · Zimbabwe |
| Bayinsi ya kimpuanza ve:
Mayote · Repubilika ya Kabinda · Repubilika ya Balabu ya Saharawi ya Dimokalasi |
|
