Forverar Sókratesar

Úr Wikipediu, frjálsa alfræðiritinu

[edit]
Saga vestrænnar heimspeki

Fornaldarheimspeki
Forverar Sókratesar
Klassísk heimspeki
Hellenísk heimspeki
Rómversk heimspeki
Heimspeki síðfornaldar
Miðaldaheimspeki
Skólaspeki
Heimspeki endurreisnartímans
Heimspeki 15. aldar
Heimspeki 16. aldar
Nýaldarheimspeki
Heimspeki 17. aldar
Heimspeki 18. aldar
Heimspeki 19. aldar
Heimspeki 20. aldar
Rökgreiningarheimspeki
Meginlandsheimspeki
Heimspeki samtímans

Forverar Sókratesar (stundum kallaðir forverarnir, forsókratísku heimspekingarnir, frumherjar grískrar heimspeki eða frumherjarnir) eru þeir heimspekingar nefndir sem voru að störfum í Grikklandi fyrir daga Sókratesar (469-399 f.Kr.) eða störfuðu innan þeirrar hefðar þrátt fyrir að sumir þeir yngstu hafi verið samtímamenn Sókratesar. Stundum eru fræðararnir (sófistarnir) taldir með forverunum til hagræðingar í umfjöllun en fræðararnir tilheyrðu samt ekki sömu hefð.

Tímabil forvera Sókratesar einkenndist af frumspekilegum vangaveltum og tilraunum til þess að finna „uppsprettuna“ (arkhe), það sem lægi veruleikanum til grundvallar. Meðal mikilvægra heimspekingar þessa tímabils eru Þales, Anaxímandros, Anaxímenes, Pýþagóras, Herakleitos, Xenófanes, Parmenídes, Zenon frá Eleu, Melissos, Empedókles, Anaxagóras, Levkippos og Demókrítos.

Það er oft vandkvæðum bundið að ákvarða hver hugsunin hafi nákvæmlega verið hjá forverunum og hvaða rökum þeir studdu kenningar sínar. Flestir þeirra skrifuðu bækur en ekkert rita þeirra hefur varðveist í heild sinni. Það sem leifir eftir af ritum þeirra eru oftast beinar tilvitnanir í þá í ritum yngri heimspekinga og sagnaritara og umfjöllun síðari tíma manna um skoðanir forveranna.

Forverarnir höfnuðu oftast yfirnáttúrulegum skýringum á fyrirbærum náttúrunnar og leituðu rökréttra skýringa á grundvelli almennra lögmála. Margir þeirra leituðu svara við spurningum eins og:

Hvaðan kemur allt?
Úr hverju eru hlutirnir í raun og veru?
Hvernig ber að útskýra margbreytileika náttúrunnar?

Aðrir fengust við afmörkuð vandamál, gátur og þverstæður, sem síðar urðu grunnurinn að stærðfræðilegum, vísindalegum og heimspekilegum rannsóknarefnum. Margir veltu fyrir sér heimsfræðilegum spurningum um uppruna og myndun alheimsins og líffræðilegum spurningum um uppruna lífssins. Síðari tíma heimspekingar höfnuðu flestir kenningum forveranna en tóku samt spurningar þeirra alvarlega.

[breyta] Heimspeki forveranna

[breyta] Náttúruspekin í Jóníu

Anaxímandros frá Míletos

Anaxímenes

Fyrstu heimspekingarnir komu fram í grísku borgunum í Jóníu í Litlu Asíu. Fyrsti heimspekingurinn er venjulega talinn vera Þales frá Míletos. Hann mun hafa haldið því fram að allt væri vatn og að allt væri fullt af guðum.

Anaxímandros kom einnig frá Míletos og var sagður hafa verið nemandi Þalesar. Hann taldi að kenning Þalesar, að allt væri vatn, gæti ekki staðist, því vatn gæti ekki verið uppspretta andstæðra afla, t.d. elds. Hann lagði því til að uppsprettan væri „ómælið“, sem væri órætt efni sem hefði alla eiginleika.

Anaxímenes er þriðji heimspekingurinn frá Míletos. Hann kom auga á að með þynningu og þéttingu gæti loft tekið við andstæðum eiginleikum, svo sem hita og kulda. Hann taldi þess vegna að loft hlyti að vera uppspretta alls annars.

[breyta] Pýþagóras

Pýþagóras fæddist á eyjunni Samos en fluttist til Suður-Ítalíu og settist að í borginni Króton og stofnaði þar skóla. Hann var öðrum þræði dulhyggjumaður og skólinn hafði trúarlegt yfirbragð. Pýþagóras taldi að heimurinn lyti stærðfræðilegum lögmálum. Erfitt getur reynst að greina kenningar Pýþagórasar sjálfs frá kenningum lærisveina hans, því þeir höfðu það fyrir venju að eigna Pýþagórasi allar sínar uppgötvanir.

[breyta] Herakleitos

Herakleitos frá Efesos eftir Johannes Moreelse

Herakleitos fæddist í borginni Efesos. Hann þótti torskilinn og myrkur í máli. Herakleitos taldi að heimurinn væri sífellt að breytast og stæði aldrei í stað. Þessu lísti hann með dæmi um mann sem stígur fæti í rennandi á. Herakleitos sagði að maður stigi aldrei tvisvar í sömu ána því að í ánni væri sífellt rennandi nýtt vatn. Að baki breytingunum er þó stöðugleiki sem Herakleitos kallar lögmálið (logos). Herakleitos valdi eldinn sem táknmynd lögmálsins og því er oft sagt að hann hafi haldið því fram að allt væri eldur.

Herakleitos geri mikilvægan greinarmun á sýnd og reynd, annars vegar og á afstæði og algildi hins vegar.

[breyta] Xenófanes

Xenófanes frá Kólofon var gagnrýninn hugsuður sem gagnrýndi meðal annars trúarbrögðin. Hann hélt því fram að mennirnir hefðu fundið upp trúarbrögðin og benti á að ólíkar þjóðir hefðu ólíkar hugmyndir um guðina en allar héldu þá vera líka sér. Hann sagði einnig að ef kýr og hross gætu talað myndu þau segja að guðirnir væru nautgripir og hross.

Xenófanes gerði mikilvægan greinarmun á skoðun og þekkingu og taldi að menn gætu ekki öðlast óhagganlega þekkingu.

[breyta] Eleumenn

Parmenídes frá Eleu

Á grundvelli greiningar á sögninni „að vera“ leiddi Parmenídes rök að því að ekki væri til neinn mismunur og þar með væru hreyfing og breyting einungis tálsýn. Fornmenn sjálfir álitu rök Parmenídesar sýna að tilraunir fyrstu heimspekinganna (Þalesar, Anaxímandrosar, Anaxímenesar) til þess að finna einhverja eina uppsprettu sem útskýrði margbreytileika heimsins væru dauðadæmdar. Í kjölfarið komu fram fjölhyggjukenningar sem áttu að koma til móts við Parmenídes að einhverju leyti.

Nemandi Parmenídesar var Zenon frá Eleu. Hann setti fram frægar þverstæður sem áttu að renna stoðum undir kenningar Parmenídesar og sýna að hugmyndir um hreyfingu og breytingu gengju ekki upp. Ein þverstæðan er á þá leið að maður komist aldrei á milli staða frá A til B vegna þess að fyrst þurfi maður að fara hálfa leiðina; en áður en maður getur það þarf maður að fara helminginn af þeirri vegalengd o.s.frv. endalaust. Þverstæðan kallast Tvískiptingin og er til í tveimur útgáfum sem eiga að sýna að maður komist aldrei á leiðarenda eða komist aldrei af stað yfirleitt. Önnur þverstæða Zenons, náskyld Tvískiptingunni, er öllu frægari og nefnist Akkilles og skjaldbakan. Hún á að sýna að Akkilles geti ekki unnið kapphlaup við skjaldböku sem fær ofurlítið forskot á Akkilles.

[breyta] Fjölhyggjan

Fjölhyggjan varð til sem viðbragð við heimspeki Parmenídesar. Uppspretturnar voru nú taldar fleiri en ein og samspil þeirra átti að útskýra margbreytileika heimsins og möguleikann á hreyfingu og breytingu en sjálfar voru uppspretturnar taldar „parmenídískar“ verundir í einhverjum skilningi, varanlegar og óbreytanlegar.

[breyta] Empedókles

Empedókles var frá borginni Akragas. Hann hélt fram tilvist fjögurra frumefna, vatns, lofts, elds og jarðefnis, og tveggja andstæðra afla, ástar og sundrungar. Empedókles taldi að með frumefnunum fjórum og frumöflunum tveimur mætti skýra margbreytileika heimsins og hvernig hreyfing og breyting geta átt sér stað.

[breyta] Anaxagóras

Anaxagóras kom frá borginni Klasomenæ en bjó lengst af í Aþenu. Hann taldi að frumefnin væru óendanlega mörg og að þeim væri hægt að skipta niður í smærri einingar endalaust. Hann sagði að í öllum efnum væri eitthvað af öllum efnum, nema hug sem þó væri í sumu. Sókrates mun hafa lesið rit Anaxagórasar en orðið fyrir vonbrigðum vegna þess að Anaxagóras notaði á endanum ekki hugmyndina um hugann til útskýringar, heldur hafi hann leitað efnislegra útskýringa á öllu.

Anaxagóras hélt því fram að líf væri að finna á öðrum hnöttum og að sólin væri ekki guð, heldur glóandi eldhnöttur, sem væri stærri en Pelópsskagi. Hann var ákærður fyrir guðlast og gerður útlægur frá Aþenu.

[breyta] Eindahyggjan

Levkippos og Demókrítos voru upphafsmenn eindahyggjunnar. Þeir töldu að allt væri úr smáum ódeilanlegum ögnum, ódeilum (eða atómum), og að allar breytingar í heiminum bæri að útskýra sem nýskipan þessara einda. Þeir voru efnishyggjumenn og töldu að allt væri efnislegt, einnig sálin. Kenningunni fylgdi ítarleg greinargerð fyrir skynjun.

Á hellenískum tíma þáði Epikúros mikið af þessari heimspeki í arf en í gegnum epikúrismann hafði eindahyggjan töluverð áhrif á heimspeki og vísindi á 17. og 18. öld.

[breyta] Listi yfir heimspekinga og skóla

Öll ártöl eru f.Kr.

Míletosmenn

Þales (fæddur um 625)

Anaxímandros (610-546)

Anaxímenes (585-525)

Pýþagóringar

Pýþagóras (582-496)

Alkmaeon frá Króton

Fílolás (480-405)

Arkýtas (428-347)

Herakleitos (535-475)
Xenophanes (570-470)
Eleumenn

Parmenídes (510-440)

Zenon frá Eleu (490-430)

Melissos (fæddur um 470)

Fjölhyggjan

Empedókles (490-430)

Anaxagóras (500-428)

Eindahyggjan

Levkippos (5. öld)

Demókrítos (460-370)

Fræðarar (sófistar)

Prótagóras (481-420)

Hippias (485-415)

Pródíkos (465-390)

Þrasýmakkos

Antiphon (480-411)

Diogenes frá Apolloníu (fæddur um 460)

[breyta] Tengt efni

[breyta] Heimildir

Greinin „Pre-Socratic philosophy“ á ensku útgáfu Wikipedia. Sótt 14. mars 2006.
Barnes, Jonathan, The Presocratic Philosophers (London: Routledge, 1979/1982).
Burnet, John, Early Greek Philosophy (New York: Meridian Books, 1957).
Cornford, F.M., Before and After Socrates (Cambridge University Press, 1932).
Guthrie, W.K.C., A History of Greek Philosophy (Cambridge: Cambridge University Press, 1962-1981).
Kirk, G.S., Raven, J.E. & Schofield, M., The Presocratic Philosophers (2. útg.) (Cambridge: Cambridge University Press, 1983).
McKirahan, Richard D., Philosophy Before Socrates: An Introduction With Texts and Commentaries (Indianapolis: Hackett, 1994).
Sedley, David (ritstj.), The Cambridge Companion to Greek and Roman Philosophy (Cambridge: Cambridge University Press, 2003).
Skirbekk, Gunnar og Nils Gilje, Heimspekisaga. Stefán Hjörleifsson (þýð.). (Reykjavik: Háskólaútgáfan, 1999).
Taylor, C.C.W. (ritstj.), Routledge History of Philosophy. Volume 1: From the Beginning to Plato (London: Routledge, 1997).
Wilbur, J.B. og Allen, H.J., The Worlds of the Early Greek Philosophers (Buffalo: Prometheus Books, 1979).