Lingua ojibwa
Na Galipedia, a wikipedia en galego.
| ᐊᓂᔑᓈᐯᒧᐎᓐ Anishinaabemowin (Lingua anishinaabe) | |
|---|---|
| Falado en: | Canadá, Estados Unidos |
| Rexión: | Ontario, Manitoba, e hasta Saskatchewan, con grupos periféricos tan lonxe cara ao oeste como Columbia Británica; nos Estados Unidos, desde Alto Michigan cara ao oeste a Dacota do Norte |
| Falantes: | 55.000 |
| Lugar número: | Non entre os 100 máis falados |
| Familia de linguas: | Álgica Algonquiana |
| Código | |
| ISO 639-1 | oj |
| ISO 639-2 | oji |
| Código SIL | Varios: OJI: Ojibwe (xenérico) |
 |
|
A lingua ojibwa ou anishinaabemowin (ᐊᓂᔑᓈᐯᒧᐎᓐ no silábico do ojibwe oriental) é o segundo máis falado dos idiomas amerindios en Canadá (tralo cree), e o terceiro máis falado en norteamérica (tralo navajo e o cree).[1] Fálano os anishinaabe: un grupo composto dos Algonquinos, os Nipissing, os Ojibwa, os Saulteaux, os Mississaugas, e os Ottawas. Unha lingua moi estreitamente relacionada, e frecuentemente incluída nese grupo, son o idioma anishininimowin e o idioma potawatomi. Debido ao seu papel de gran importancia no comercio de pel cos franceses, a lingua anishinaabe converteuse no idioma de comercio na rexión ao redor dos Grandes Lagos, e por centos de anos tivo unha presenza moi importante no norte dos Estados Unidos e en Canadá.
Índice |
[editar] Clasificación
Anishinaabemowin, a miúdo chamado "o idioma ojibwa", é unha lingua algonquina, da familia álgica, e descende do idioma proto-algonquina. As súas irmás inclúen os idiomas blackfoot, cheién, cree, fox, menominee, potawatomi, e shawnee. A familia álgica consta das linguas algonquinas e as linguas chamadas ritwan, wiyot e yurok.
A miúdo o ojibwa clasifícase como lingua algonquina central; con todo o algonquino central é un agrupamento xeográfico máis que un grupo xenético. Entre as linguas algonquianas, soamente as linguas orientais constan un subgrupo xenético verdadeiro. Este artigo trata principalmente do dialecto do ojibwe suroeste que se fala no norte dos Estados Unidos, ao redor de Minnesota e Wisconsin. Por iso, algunhas das descricións que se dan aquí non serán necesariamente correctas para outros dialectos do idioma ojibwa, a menos que se dea un exemplo específico.
[editar] Distribución xeográfica
A lingua ojibwa fálase por aproximadamente 10.000 persoas nos Estados Unidos e ata 45.000 en Canadá, o que significa que é unha das linguas álgicas máis grandes, en canto ao número de falantes. Os distintos dialectos fálanse no norte de Montana, o norte de Dacota do Norte, o norte de Minnesota, o norte de Wisconsin, Michigan, e Indiana nos Estados Unidos, e ao norte ata o leste da Columbia Británica, o sur de Alberta, o sur de Saskatchewan, o sur de Manitoba, Ontario, e o medio e o oeste de Quebec en Canadá.
[editar] Dialectos
Hai varios dialectos do ojibwa bastante diverxentes. Os máis importantes son:
- Nipissing e algonquino (anicinàbemowin/omàmiwininimowin)
- Ojibwe llaneño (saulteaux/bungee) (anihšināpēmowin/nakawēmowin)
- Ojibwe oriental (mississaugas)
- Ojibwe setentrional (ojibwa do noroeste/saulteaux de Ontario)
- Odaawaa (ottawa) (nishnaabemwin/jibwemwin/daawaa)
- Ojibwe severn (oji-cree/ojibwe setentrional) (anishininiimowin), e
- Ojibwa do sudoeste (chippewa/chipeva) (anishinaabemowin/ojibwemowin).
Algúns opinan que o algonquino non é un dialecto do grupo ojibwa, senón unha lingua distinta que está moi estreitamente relacionada ao mesmo, pero outros din que si é un dialecto do anishinaabemowin. Igualmente, algúns din que o potawatomi é un dialecto do anishinaabemowin aínda que outros din que é unha lingua distinta.
[editar] Fonoloxía
As linguas do grupo ojibwa en xeral teñen 18 consoantes. As obstruintes teñen un contraste que a miúdo se chama "lenis/fortis", no que os obstruintes escritos como consoantes xordas pronúncianse máis fortes, máis longas de duración, e frecuentemente con aspiración ou preaspiración, mentres que eses escritos coma consoantes sonoras pronúncianse menos fortes, e máis curtos de duración. Con todo, en moitas comunidades a distinción converteuse nunha de consoantes xordas e sonoras.
Hay tres vogais breves, /i a o/, e tres vogais longas correspondentes, /iː aː oː/, e ademais unha cuarta vogal longa que non ten unha vogal curta correspondente, /eː/. As vogais breves tamén son distintas das vogais longas con respecto á calidade, e fonéticamente están máis preto de [ɪ], [ə]~[ʌ], e [o]~[ʊ]. Moitos falantes pronuncian /oː/ coma [uː], e tamén moitos pronuncian /eː/ coma [ɛː]. Ademais, hai vogais nasais, pero son bastante infrecuentes.
En canto ao acento, o idioma ojibwa divide as palabras en "pés metricais", e cada pé ten unha sílaba "forte" e (se dura dúas sílabas) unha sílaba "débil." Tódalas sílabas fortes reciben polo menos tensión secundaria. En xeral, a sílaba forte que hai no terceiro pé desde o final dunha palabra recibe a tensión principal. En moitos dialectos, vogais que non teñen tensións a miúdo pérdense, ou cambian de calidade.
[editar] Gramática
Como moitos idiomas indíxenas, o idioma anishinaabe é polisintético, o que significa que ten moita síntese e un gran cantidade de morfemas nunha soa palabra. É unha lingua aglutinante, así que constrúe as súas palabras engadindo morfema tras morfema, no canto de ter poucos afixos, cada un dos cales que leva moita información.
Hai unha distinción entre dous tipos da terceira persoa, o "próximo" (a terceira persoa dunha oración que se supón que sexa a máis importante ou enfocada), e o "obviativo" (a terceira persoa que se supón que sexa menos importante ou enfocada). O nome pode ser singular ou plural, e hai dous xéneros, animado ou non animado. Existen distintos pronomes persoais, pero como en espalol ou galego, normalmente úsase só por énfase. Os pronomes distinguen entre a primeira persoa do plural inclusiva e exclusiva.
A categoría de palabras máis complicada son os verbos. Os verbos declínanse pola súa orde (o indicativo; o conxuntivo, similar ao subxuntivo en español, e que soamente se usa en oracións subordinadas; e o imperativo), por polaridade (negativo ou afirmativo), e pola persoa, número, animación, e posición de aproximado/obviativo tanto do seu suxeito como do seu obxecto, e tamén por algúns modos diferentes (que inclúen o dubitativo e pretérito) e tempos.
[editar] Vocabulario
Aínda que hai algunhas palabras no idioma ojibwa que veñen do inglés (gaapii, "café", de coffee; maam(aa), "nai", de mom) e do francés (naapaane, "a fariña", de la farine; ni-tii, "o té", de le thé), en xeral, a lingua é notable pola súa falta de palabras de orixe estranxeira. No seu lugar, os falantes prefiren crear palabras para novos conceptos usando vocabulario que xa existe. Por exemplo, en ojibwemowin, "avión" é bemisemagak, literalmente "cousa que voa" (de bimisemagad, "voar"), e "pila" dise ishkode-makakoons, literalmente "caixiña de fogo" (de ishkode, "fogo", e makak, "caixa"). Ata "café" chámase makade-mashkikiwaaboo ("mediciña de líquido negro") por moitos falantes, en lugar de gaapii.
[editar] Escrituras
Escríbese ojibwemowin usando un silabario, que foi inventado probablemente polo misioneiro James Evans ao redor de 1840 e que el baseou na Taquigrafía Pitman. Nos EE. UU. a lingua normalmente escríbese fonéticamente con carácteres latinos. O silabario xeralmente úsase en Canadá. O alfabeto máis novo que usa carácteres latinos é o "Sistema de Vogais Dobres" concibido por Charles Fero. Aínda que polo de agora non hai unha ortografía estándar, o Sistema de Vogais Dobres vólvese máis e máis popular entre educadores dos EE. UU. e Canadá, debido ao seu fácil manexo.
[editar] Sistema de vogais dobres
O sistema de vogais dobres consiste en tres vogais breves, catro vogais longas, 18 consoantes e un nasal, representadas cos seguintes carácteres
- a aa b ch d e g ' h i ii j k m n ny o oo p s sh t w y z zh
Este sistema chámase o sistema de "Vogais Dobres" porque as vogais longas que corresponden ás vogais breves <a>, <i> y <o> escríbense dobres: <aa>, <ii> e <oo>. Neste sistema, escríbese a nasal "ny" como "nh" se termina a palabra. Os grupos consoánticos permitidos son <mb>, <nd>, <ng>, <n'>, <nj>, <nz>, <ns>, <nzh>, <sk>, <shp> e <shk>.
[editar] Exemplos
Este texto en ojibwemowin tómase con permiso das primeiras catro liñas de Niizh Ikwewag, un conto escrito orixinalmente por Earl Nyholm, na páxina web do profesor Brian Donovan da Universidade Estatal de Bemidji (Minnesota):
[editar] Texto
- Aabiding gii-ayaawag niizh ikwewag: mindimooyenh, odaanisan bezhig.
- Iwidi Chi-achaabaaning akeyaa gii-onjibaawag.
- Inashke naa mewinzha gii-aawan, mii eta go imaa sa wiigiwaaming gaa-taawaad igo.
- Mii dash iwapii, aabiding igo gii-awi-bagida'waawaad, giigoonyan wii-amwaawaad.
[editar] Tradución
- Unha vez, había dúas mulleres: unha vella, e unha das súas fillas.
- Eran de alá, cara a Inger.
- Bo, ves, facía moito tempo; elas soamente vivían alá nun wigwam.
- E entón, alá naquel tempo, unha vez pescaron; pensaban comer peixe.
[editar] Glosa
| Aabiding | gii-ayaawag | niizh | ikwewag: | mindimooyenh, | odaanisan | bezhig. | |||||
| aabiding | gii- | ayaa | -wag | niizh | ikwe | -wag | mindimooyenh, | o- | daanis | -an | bezhig. |
| unha vez | PAS- | estar nun lugar | -3PL | dous | muller | -PL | vella, | 3SG.POS- | filla | -OBV | unha. |
| Unha vez | estaban nun lugar | duas | mulleres: | vella, | súa filla | unha. | |||||
| Iwidi | Chi-achaabaaning | akeyaa | gii-onjibaawag. | ||||
| iwidi | chi- | achaabaan | -ing | akeyaa | gii- | onjibaa | -wag. |
| alá | grande- | corda de arco | -LOC | por alá | PAS- | vir de | -3PL. |
| Alá | en Inger (lit: no [o río da] Corda de Arco Grande) |
por alá | de alá víñan. | ||||
| Inashke | naa | mewinzha | gii-aawan, | mii eta go | imaa | sa | wiigiwaaming | gaa-taawaad | igo. | ||||||
| inashke | naa | mewinzha | gii- | aawan | mii | eta | go | imaa | sa | wiigiwaam | -ing | gaa- | daa | -waad | igo. |
| ves | entón | fai moito tempo | PAS- | haber | así | soamente | ENF | ahí | ENF | wigwam | -LOC | PAS.CONJ- | vivir | -3PL.CONJ | ENF. |
| Ves | entón | fai moito tempo | era que, | soamente | ahí | así | nun wigwam | que viviran | naquel entón. | ||||||
| Mii dash | iwapii, | aabiding | igo | gii-awi-bagida'waawaad, | giigoonyan | wii-amwaawaad. | ||||||||
| mii | dash | iw- | -apii | aabiding | igo | gii- | awi- | bagida'waa | -waad, | giigoonh | -yan | wii- | amw | -aawaad. |
| é que | CONTR | eso- | -logo | unha vez | ENF | PAS- | ir e- | pescar cunha rede | -3PL.CONJ | peixe | -OBV | DESD- | comer | -3PL/OBV.CONJ |
| E entón | logo, | unha vez | naquel entón | que foran e pescaran cunha rede | eses peixes | que elas vaian a comelos | ||||||||
Abreviaturas:
| 3 | terceira persoa |
| SG | singular |
| PL | plural |
| PAS | Pretérito imperfecto |
| POS | posesivo |
| OBV | obviativo |
| LOC | locativo |
| ENF | partícula enfática |
| CONJ | orde modo subxuntivo |
| CONTR | contraste |
| FUT | futuro |
| DESD | desiderativo |
[editar] Notas
- ↑ Ou o cuarto, diferentes fontes non están de acordo.
[editar] Referencias
- Mithun, Marianne. 1999. The Languages of Native North America. Cambridge: University Press.
- Nichols, John D. and Earl Nyholm. 1995. A Concise Dictionary of Minnesota Ojibwe. Minneapolis: University of Minnesota Press.
- Picard, Marc. 1984. On the Naturalness of Algonquian ɬ. International Journal of American Linguistics 50:424-37.
- Rhodes, Richard A. 1985. Eastern Ojibwa-Chippewa-Ottawa Dictionary. Berlin: Mouton de Gruyter.
- Valentine, J. Randolph. 2001. Nishnaabemwin Reference Grammar. Toronto: University of Toronto Press.
[editar] Ligazóns externas
- (en español) Linguas do Mundo: Lingua Ojibwa
- (en inglés) Sociedade do idioma ojibwe
- (en inglés) OLS miinawaa — extensión da Sociedade do Idioma Ojibwe
- (en inglés) Unha introdución de ojibwe por Rand Valentine
- (en inglés) Gramática, leccións e dicionarios
- (en inglés) Dicionario ojibwe/inglés en Freelang — Dicionario freeware para cargar, que está actualizado con novas palabras cada 6-10 semanas
- (en inglés) Informe sobre ojibwe para o Museo de Linguas
- (en inglés) Linguas indíxenas de Canadá — Con datos sobre o número de falantes
- (en inglés) A páxina sobre ojibwe en Friki-de-Lenguas — Nesta páxina tamén teñen fontes do silabario e teclados
- (en inglés) Topónimos de ojibwe
- (en inglés) Nosos idiomas: nakawē (Centro Cultural dos Indios de Saskatchewan)
- (en inglés) Niizh ikwewag — Un conto en ojibwe, orixinalmente contado por Earl Nyholm, profesor emérito de ojibwe da Universidade do Estado de Bemidji.
- (en inglés) Informe sobre ojibwe para Ethnologue
- (en inglés) Linguas indíxenas: Un documento de apoio para o ensino dos deseños de idiomas, ojibwe e cree
- (en inglés) O rexistro de Linguasphere. Edición de 1999 / 2000. Sector álgico.
