Αρχαία μακεδονική γλώσσα

Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια

Αρχαία Mακεδονική
Κατάσταση:	Ομιλείτο στην Αρχαία Μακεδονία έως τους πρώτους αιώνες Κ.Ε.
Γενετική ταξινόμηση:	Ινδοευρωπαϊκές γλώσσες  Πρωτοελληνική γλώσσα(?)   Αρχαία Mακεδονική
Επίσημη κατάσταση
Επίσημη γλώσσα:	Ουδείς
Ρυθμίζεται από:	Ουδείς
Κώδικες γλώσσας
ISO 639-1	-
ISO 639-2	-
ISO 639-3.5	XMK

Η αρχαία μακεδονική γλώσσα ήταν η γλώσσα των αρχαίων Μακεδόνων. Ομιλείτο ιδιαίτερα στις ηπειρωτικές περιοχές της Μακεδονίας κατά την 1η χιλιετία Π.K.E. και επιβίωσε ως τους πρώτους αιώνες Κ.Ε.. Δεν έχει καθοριστεί ακόμα αν επρόκειτο για ξεχωριστή γλώσσα που σχετιζόταν ιδιαίτερα με την αρχαία Ελληνική, διάλεκτος της Ελληνικής ή ανεξάρτητη Ινδοευρωπαϊκή γλώσσα όχι ιδιαίτερα συγγενική της Ελληνικής.

Η γνώση μας για τη συγκεκριμένη γλώσσα είναι ιδιαίτερα περιορισμένη, καθώς δεν έχουν διασωθεί κείμενα αδιαμφισβήτητα γραμμένα στη αρχαία Μακεδονική, αν και υφίσταται ένα σώμα αυθεντικών μακεδονικών λέξεων συγκεντρωμένο από αρχαίες πηγές,κυρίως απο επιγραφές νομισμάτων και από το λεξικό του Ησύχιου του 5ου αιώνα, στο οποίο είναι συγκεντρωμένες 700 λέξεις και ονόματα. Τα περισσότερα από αυτά τα ονόματα είναι Ελληνικά, αλλά ορισμένα δεν ανταποκρίνονται στην στερεότυπη ελληνική φωνολογία.

Ο κατάδεσμος της Πέλλας, ένα κείμενο γραμμένο στη δωρική διάλεκτο που ανακαλύφθηκε στην Πέλλα το 1986 και χρονολογείται ανάμεσα στον 4ο και τον 3ο αι. Π.Κ.Ε. χρησιμοποιήθηκε ως επιχείρημα ότι η δωρική διάλεκτος ομιλείτο από τον μακεδονικό πληθυσμό εκείνης της περιόδου, αν και πολλοί γλωσσολόγοι έχουν υιοθετήσει την άποψη ότι η δωρική διάλεκτος ήταν μια δεύτερη ομιλούμενη διάλεκτος της αρχαίας Μακεδονίας.

Πίνακας περιεχομένων 1 Ταξινόμηση 1.1 Ελληνομακεδονική ομάδα 1.2 Αρχαία ελληνική διάλεκτος 1.3 Ανεξάρτητη παλαιοβαλκανική γλώσσα 1.4 Κλασικές πηγές 2 Γλωσσολογία και πολιτική 3 Βιβλιογραφία 4 Δικτυακοί τόποι

[Επεξεργασία] Ταξινόμηση

Ιστορία της Ελληνικής γλώσσας (βλ. επίσης Ελληνικό αλφάβητο)

Πρωτοελληνική (περ. 2000 π.Χ.)

Μυκηναϊκή (περ. 1600–1200 π.Χ.)

Αρχαία ελληνική (περ. 800–300 π.Χ.) Διάλεκτοι: Αιολική, Αρκαδοκυπριακή, Αττική-Ιωνική, Δωρική, Παμφυλιακή; Ομηρική. πιθανή διάλεκτος: Μακεδονική.

Ελληνιστική Κοινή (από περ. 300 π.Χ.)

Μεσαιωνική ελληνική (περ. 330–1453)

Νέα ελληνική γλώσσα (από το 1453) Διάλεκτοι: Καππαδοκική, Κυπριακή, Κατωιταλική , Κρητική Ποντιακή, Τσακωνική, Ρωμανιώτικη, βλ. επίσης Δημοτική, Καθαρεύουσα

Εξαιτίας της αποσπασματικής φύσης των μαρτυριών υπάρχουν ποικίλες ερμηνείες και προτάσεις για την ταξινόμηση της γλώσσας (Mallory and Adams (1997), σελ. 361):

• Ελληνική διάλεκτος που ανήκει στην Αιολική ομάδα (Hoffman 1906 , Hammond 1972)
• Ελληνική διάλεκτος που ανήκει στο σύμπλεγμα των βορειοδυτικών ελληνικών διαλέκτων (Hammond 1989 ,Masson 1996)
• Ελληνική διάλεκτος αναμεμιγμένη με Ιλλυρικές γλώσσες ή τη Θρακική γλώσσα. Βλ. Kretschmer (1896) και E. Schwyzer (1959)
• Ελληνική διάλεκτος με μη ινδοευρωπαϊκό υπόστρωμα. Βλ. M. Sakellariou (1983)
• Ιλλυρική διάλεκτος ανακατεμμένη με την ελληνική γλώσσα. Βλ. K. O. Müller (1825) και G. Bonfante 1987)
• Ανεξάρτητη Ινδοευρωπαϊκή γλώσσα συγγενής της Ελληνικής, της Θρακικής και των Φρυγικών γλωσσών. Βλ. I. I. Russu (1938) και Antoine Meillet (1965)

[Επεξεργασία] Ελληνομακεδονική ομάδα

Ορισμένοι γλωσσολόγοι πιστεύουν ότι η μακεδονική γλώσσα ήταν αδελφή γλώσσα όλων των αρχαίων ελληνικών διαλέκτων και όχι απλά ελληνική διάλεκτος. Αν αυτή η άποψη είναι ορθή, τότε η Μακεδονική και η Ελληνική είναι δύο κλάδοι μιας ομάδας των Ινδοευρωπαϊκών γλωσσών, που σχηματίζουν μια ελληνομακεδονική ομάδα,η οποία αναφέρεται ενίοτε ως ελληνική ομάδα. Τέτοιου είδους ορολογία θα μπορούσε να οδηγήσει σε παρανοήσεις, αφού ο ελληνικός κλάδος των Ινδοευρωπαϊκών γλωσσών γίνεται συνώνυμος με τον ελληνικό κλάδο (που περιέχει όλες τις αρχαίες και σύγχρονες ελληνικές διαλέκτους. (βλ. Κατάλογος Γλωσσολόγου).

Ένας αριθμός μακεδονικών λέξεων, ιδιαίτερα στο λεξικό του Ησύχιου, αμφισβητούνται (π.χ., ορισμένοι δεν τις θεωρούν πραγματικές μακεδονικές λέξεις) και κάποιες υπέστησαν πιθανώς φθορά κατά τη μεταβίβαση. Έτσι η λέξη αβρούτες, πιθανώς διαβαζόταν ως αβρούϜες (αβρουϝες), με το ταυ (τ) να αντικαθιστά ένα δίγαμμα (ϝ). Αν συμβαίνει κάτι τέτοιο, τούτη η λέξη θα μπορούσε να υπάρχει σε μια ελληνική διάλεκτο.Άλλοι, όμως, (κυρίως ο Αντουάν Μεγιέ) (Antoine Meillet) βλέπουν το οδοντικό ως αυθεντικό και θεωρούν ότι η λέξη ανήκει σε μια ινδοευρωπαϊκή γλώσσα διαφορετική από την Ελληνική.

[Επεξεργασία] Αρχαία ελληνική διάλεκτος

Μια άλλη σχολή σκέψης διατείνεται ότι η Μακεδονική ήταν ελληνική διάλεκτος. Είναι πολλοί εκείνοι που θεωρούν ότι η Μακεδονική είναι μια βόρεια ελληνική διάλεκτος και ανάμεσά τους περιλαμβάνονται ακαδημαϊκοί ο Φραντς Χάινριχ Λούντολφ Άρενς (1843) και ο Ο. Χόφμαν (O. Hoffmann) (1906). Σύγχρονος υπέρμαχος αυτής της άποψης είναι ο καθ. Ολίβιε Μέισον (Olivier Masson), ο οποίος στο άρθρο του για την αρχαία μακεδονική γλώσσα, στην 3η έκδοση του Κλασικού Λεξικού της Οξφόρδης (1996) προτείνει ότι η Μακεδονική σχετιζόταν με Βορειοδυτικές ελληνικές διαλέκτους:

Κατά την άποψή μας ο ελληνικός χαρακτήρας των περισσότερων ονομάτων είναι προφανής και είναι δύσκολο να σκεφθούμε οποιαδήποτε ελληνοποίηση οφειλόμενη σεπλήρη δανεισμό [...] Η μειοψηφία των ονομάτων που δεν φαίνονται Ελληνικά [...] ίσως οφείλονται σε επιδράσεις υποστρωμάτων ή επιστρωμάτων (όπως συμβαίνει παντού στην Ελλάδα). Η Μακεδονική λοιπόν μπορεί να ιδωθεί ως ελληνική διάλεκτος, χαρακτηριζόμενη από την περιφερειακή της θέση και τις τοπικές της προφορές. Όμως αντίθετα με πρότερες απόψεις που την προσδιόριζαν ως αιολική διάλεκτο [...] θα πρέπει να σκεφθούμε πλέον τη σχέση της με τη βορειοδυτική Ελληνική [...] Χρειάζεται να αναμένουμε νέες ανακαλύψεις, αλλά ίσως μπορούμε διστακτικά να συμπεράνουμε ότι η Μακεδονική είναι Βορειοδυτική Ελληνική.

Οι ισχνές μαρτυρίες μας είναι ανοικτές σε ποικίλες ερμηνείες, και δεν υπάρχει οριστική απάντηση στο ερώτημα αν η αρχαία Μακεδονική ήταν στην πραγματικότητα ελληνική διάλεκτος. Το πιθανότερο είναι ότι η Μακεδονική δεν ήταν αρχαία ελληνική διάλεκτος στηριζόμενη στο αττικό ή το ιωνικό παράδειγμα, εξ ου και ο συχνός προσδιορισμός της ως αποκλίνουσα ελληνική διάλεκτος. Σε αυτό το σημείο έχει ενδιαφέρον να τονιστούν οι απόψεις των ειδικών της μακεδονικής ιστορίας όπως ο Nicholas Goeffrey Lempiere Hammond και ο Hermann Bengtson. Ο Ηammond θεωρεί τη Μακεδονική διάλεκτο της ελληνικής και ενώ αρχικά (1972) πίστευε ότι ανήκε στην Αιολική ομάδα τελικά κατέληξε στη Βορειοδυτική Ελληνική ομάδα (1989) μετά από τις ανακαλύψεις που έγιναν στην Πέλλα τη δεκαετία του 1980. Συγκεκριμένα αναφέρει : «συμπερασματικά , η γλώσσα των Μακεδόνων ήταν μια ξεχωριστή και ιδιαίτερη μορφή της Ελληνικής που αντιστάθηκε στις εξωτερικές επιδράσεις και ήταν συντηρητική στην προφορά. Παρέμεινε έτσι μέχρι τον τέταρτο αιώνα , όταν υποτάχθηκε ολοκληρωτικά στην πλημμυρίδα της κοινής Ελληνικής. Δεν υπάρχει καμία ένδειξη π.χ. ότι οι Μακεδόνες υιοθέτησαν ποτέ την Ιλλυρική ή τη Θρακική ως γλώσσα τους. Κανείς ποτέ δεν υπαινίχθηκε ότι οι Μακεδόνες μιλούσαν Θρακικά , αν και ο Δημοσθένης και διάφοροι άλλοι θα χαίρονταν πάρα πολύ αν το είχαν κάνει». Ο Herman Bengtson στα ειδικά βιβλία του για τη Μακεδονία , αλλά και στα γενικότερά του για την ελληνική ιστορία όπως το Griechisce Geschichte : Von den Anfaengen bis in die Remische Kaiserzeit αναφέρει «Για τους σύγχρονους μελετητές το γλωσσολογικό υλικό από ανθρωπωνύμια , τοπωνύμια , ονόματα μηνών και θρησκευτικούς όρους ωθεί στο συμπέρασμα ότι οι Μακεδόνες ήταν ελληνόφωνος πληθυσμός. Η υπόθεση του ινδοευρωπαϊστή P. Kretschmer ,ότι οι Μακεδόνες ήταν ένας ανάμεικτος Ελληνο-Ιλλυρικός λαός είναι λίγο πειστική. Έτσι με την σημαντική εξαίρεση του Julius Kaerst , η πλειοψηφία των σύχρονων ιστορικών υποστηρίζει -ορθά κατά τη γνώμη μου- την ελληνοφωνία των Μακεδόνων , εντάσσοντάς τους στον όμιλο των βορειοδυτικών ελλήνων».

[Επεξεργασία] Ανεξάρτητη παλαιοβαλκανική γλώσσα

Ορισμένοι γλωσσολόγοι θεωρούν ότι η μακεδονική γλώσσα όχι μόνον ήταν διακριτή, αλλά ότι ανήκε σε κάποιον Ινδοευρωπαΐκό κλάδο μάλλον παρά στον Ελληνικό (ή Ελληνομακεδονικό) και προτείνουν ότι δεν είναι ιδιαίτερα συγγενική προς την Ελληνική. Απορρίπτουν τις ισχυρές ελληνικές αντιστοιχήσεις που ανακαλύφθηκαν στη Μακεδονία και προτιμούν να την αντιμετωπίζουν ως Ινδοευρωπαϊκή γλώσσα των Βαλκανίων και την τοποθετούν γεωγραφικά ανάμεσα στην Ιλλυρική γλώσσα δυτικά και τη Θρακική γλώσσα ανατολικά.

Η υπόθεση ότι γλωσσολογικά η Μακεδονική έστεκε ανάμεσα στην Ιλλυρική και τη Θρακική, διαμορφώνοντας έτσι ένα είδος ενδιάμεσης γλώσσας και ταυτόρονα συνδεκτικό κρίκο ανάμεσα στις δύο προϋποθέτει ότι η Ιλλυρική και η Θρακική υπήρξαν στο παρελθόν συγγενείς κλάδοι. Ωστόσο, ο Θρακοϊλλυρικός κλάδος δεν ευνοείται ως υπόθεση εξαιτίας της έλλειψης μαρτυριών.

Η λεξικογραφική δεξαμενή αποκαλύπτει ότι ορισμένες λέξεις δεν έχουν συνώνυμες στην Ελληνική, αλλά διαθέτουν συνώνυμες με άλλες Ινδοευρωπαϊκές γλώσσες. Υπάρχουν, επίσης, και κάποιες άλλες λέξεις που δεν έχουν συνώνυμα με οποιαδήποτε άλλη γλώσσα και είναι πιθανώς προ-Ινδοευρωπαϊκής προέλευσης.

[Επεξεργασία] Κλασικές πηγές

Υπάρχουν κλασικές αναφορές που οδήγησαν έναν αριθμό ακαδημαϊκών στην άποψη ότι ορισμένοι αρχαίοι Έλληνες θεωρούσαν τους αρχαίους Μακεδόνες ως μη ελληνική φυλή, παρόλο που αρκετοί ακαδημαϊκοί διαητούν την πεποίθηση ότι οι Μακεδόνες ήταν ελληνική φυλή. Ανάμεσα στις αναφορές που υποδεικνύουν ότι η Μακεδονική ήταν ελληνική διάλεκτος υπάρχει ένας διάλογος μεταξύ ενός Αθηναίου και ενός Μακεδόνα σε απόσπασμα του 5ου Π.Κ.Ε. αι. με τίτλο οι 'Μακεδόνες' του αθηναίου ποιητή Στράττι, όπου η μακεδονική γλώσσα παρουσιάζεται ως μορφή της Ελληνικής. Οι κύριες αναφορές που θέλουν τους αρχαίους Έλληνες να θεωρούν τους Μακεδόνες βάρβαρους , δηλαδή αλλόγλωσσους ,χωρίζονται σε δύο μεγάλες κατηγορίες :

• Αναφορές πολιτικών που αντιτάχθηκαν στην πολιτική των μακεδόνων βασιλέων. Ο κυριότερος εκπρόσωπος είναι ο Δημοσθένης που προσπάθησε να παρομοιάσει την ηγεμονία του Φιλίππου του Β' με την περσική απειλή στην οποία αντιστάθηκαν οι πρόγονοι των Έλλήνων με σκοπό να δικαιολογήσει ηθικά το αντιμακεδονικό μέτωπο. Ανάλογη στάση πήραν και οι πολιτικοί των Φερών της Θεσσαλίας όταν ο Αρχέλαος αποφάσησε να επέμβει στα θέματα της Θεσσαλίας.
• Η αναφορά του Θουκυδίδη. Ο Θουκυδίδης συγκεκριμένα θεωρεί τους Μακεδόνες και τους Ηπειρώτες «βάρβαρα και συγγενή μεταξύ τους φύλα». Το κλειδι για την ερμηνεία της άποψης του Θουκυδίδη αποτελεί η συγγένεια με τους Ηπειρώτες. Αρχαιολογικά γλωσσικά ευρήματα στην Ήπειρο έχουν πλέον αποδείξει ότι οι Ηπειρωτικές φυλές ήταν ελληνόφωνες κατά τον 4ο π.χ. αι. και δεν υπάρχουν λόγοι που να απορρίπτουν την ελληνοφωνία τους και πιο πριν. Έτσι τίθεται το ερώτημα: γιατί αυτά τα φύλα φαινόταν βάρβαρα στον Θουκυδίδη ; Την απάντηση τη δίνει ο καθηγητής N.G.L. Hammond στα έργα του Epeirus και A History of Macedonia : «είμαστε καλύτερα πληροφορημένοι για τη δυτική πλευρά της Πίνδου παρά για τη Μακεδονία. Αυτό συμβαίνει γιατί βρέθηκαν εκεί επιγραφές των αρχών του τετάρτου αιώνα. Δείχνουν ότι τα μέλη των Θεσπρωτικών και Μολοσσικών φυλών μιλούσαν Ελληνικά , είχαν Ελληνικά ονόματα και χρησιμοποιούσαν Ελληνικούς όρους σε ό,τι αφορά τη διοίκησή τους. Καθώς μια γλώσσα δεν γίνεται να υιοθετηθεί σε μια βραδιά , είναι σίγουρο ότι οι φυλές αυτές μιλούσαν ελληνικά σε όλη την διάρκεια του πέμπτου αιώνα και πιθανόν πριν από εκείνη την περίοδο. Αυτές οι επιγραφές κατέδειξαν οριστικά τι εννοούσε ο Θουκυδίδης , όταν αποκαλούσε αυτές και άλλες φυλές στην Ήπειρο «βαρβάρους». Δεν αναφερόταν στη γλώσσα , αλλά στον πολιτισμό. Γιατί τα μέλη αυτών των φυλών δεν συμμετείχαν στον κόσμο και τις ιδέες της ελληνικής πόλης κράτους, ήταν επομένως «βάρβαροι εξ ορισμού». Η νομαδική ζωή , η μοναρχική διακυβέρνηση και η έλλειψη οργανωμένων αστικών κέντρων φαινόταν σε έναν δημοκρατικό , μορφωμένο και έντονα αστυκοποιημένο έλληνα σαν βάρβαρα χαρακτηριστικά. Ο ίδιος ο Θουκυδίδης θεωρούσε βάρβαρους και τους Αιτωλούς , ενώ τη συγγένεια των Μακεδόνων και των Ηπειρωτών μας την εκφράζει καλύτερα ο Στράβωνας στο απόσπασμα 7,C326 :« ολόκληρη η ορεινή περιοχή η οποία περιλάμβανε την άνω Μακεδονία (ορεινή,δυτική Μακεδονία) , τη βόρεια Ήπειρο και ένα τμήμα της Νότιας Ιλλυρίας , θεωρούνταν από κάποιους συγγραφείς μοναδική πολιτιστική περιοχή με κοινή διάλεκτο, κουρά και χλαμύδα , εκτός από το ότι μερικοί είναι δίγλωσσοι». Οι δίγλωσσοι πληθυσμοί ξεκινούν με τα Ιλλυρικά όρη, βορείως της λίμνης Οχρίδας ή Λιχνιδού , και αποτελούν το ανώτερο όριο της ελληνικής γλώσσας.
• Άλλη σημαντική μαρτυρία είναι αυτή του Ησίοδου που θέλει τους Μακεδόνα και Μάγνητα αδέλφια και παιδιά του Δία και της κόρης του Δευκαλίωνα Θύιας. Το ότι οι Μάγνητες ήταν ελληνόφωνες δεν το αμφισβητεί κανένας και είναι αδιανόητο ο Ησίοδος να συσχέτισε ένα ελληνόφωνο με ένα μη ελληνόφωνο φύλο στην γενεολογία του.

[Επεξεργασία] Γλωσσολογία και πολιτική

Το ζήτημα της αρχαίας μακεδονικής γλώσσας ή διαλέκτου φαίνεται πως υπήρξε παράδειγμα της στενής σχέσης ανάμεσα στην γλωσσολογική έρευνα και την πολιτική. Ο γνωστός γλωσσολόγος Γεώργιος Χατζιδάκις ασχολήθηκε με το ζήτημα λίγο πριν και κατά την διάρκεια των Βαλκανικών πολέμων, με δύο μονογραφίες (1896, 1911), στις οποίες απηύθυνε και μήνυμα στους "αδελφούς Μακεδόνες" που δοκιμάζονταν. Το συμπέρασμα του Χατζιδάκι ήταν ότι η Μακεδονική "αδιαμφισβήτητα" υπήρξε διάλεκτος της αρχαίας Ελληνικής. Στη συνέχεια, πέρα από διάφορες μεμονωμένες έρευνες, το ενδιαφέρον στην Ελλάδα σχετικά με αυτό το ζήτημα αναθερμάνθηκε την τριετία 1990-93, δηλαδή την περίοδο της μεγάλης εθνικιστικής έξαρσης με αφετηρία το όνομα της ΠΓΔΜ. O σχετικός τόμος που εκδόθηκε στη συγκεκριμένη περίοδο είχε τον τίτλο: «Η γλώσσα της Μακεδονίας: Η αρχαία Μακεδονική και η ψευδώνυμη γλώσσα των Σκοπίων» (Εκδόσεις Ολκός, 1992). Έκτοτε, παράλληλα με τη σχετική πτώση του ενδιαφέροντος της ελληνικής πολιτικής για το συγκεκριμένο θέμα, παρατηρήθηκε και αντίστοιχη ύφεση στο ενδιαφέρον της γλωσσολογικής έρευνας, τουλάχιστον από ελληνικής πλευράς, η οποία δείχνει να θεωρεί το θέμα λήξαν.

Το βασικό -γλωσσολογικό- πρόβλημα έχει ως αφετηρία την ουσιαστική έλλειψη στοιχείων σχετικά με την Μακεδονική. Όπως παραδέχεται η Παναγιώτου (2001), η ερευνήτρια που υπερασπίζεται τα τελευταία χρόνια την ελληνικότητα της Μακεδονικής, το 99% των επιγραφών που μας έχουν σωθεί από την Μακεδονία είναι γραμμένες στην Αττική διάλεκτο, πιθανότατα εξαιτίας της επιβολής της Αττικής διαλέκτου ως επίσημης γλώσσας του Μακεδονικού βασιλείου ήδη από τα τέλη του 5ου- αρχές 4ου αι. Π.Κ.Ε. Το υπόλοιπο 1% εκπροσωπείται από πολύ πρόσφατες ανακαλύψεις δύο κατάδεσμων (δηλαδή, αντικειμένων που περιέχουν κατάρες), οι αρχαιότεροι των οποίων χρονολογούνται από τον 4ο αι. Από γλωσσολογικής άποψης η ποσότητα του επιγραφικού υλικού είναι απολύτως ανεπαρκής για οποιαδήποτε ασφαλή συμπεράσματα, γεγονός που υποστηρίζει η διεθνής ακαδημαϊκή κοινότητα.

[Επεξεργασία] Βιβλιογραφία

• H. Ahrens De Graecae linguae dialectis, Goettingen, 1843.
• Albrecht von Blumenthal, Hesychstudien, Stuttgart, 1930.
• Edmonds, J.M. The Fragments of Attic Comedy, "Strattis, Passage 28". Leiden: Brill, 1957.
• Fasmer, M. The Etymological Dictionary of the Russian Language. Moscow, 1986.
• S. Hornblower, A. Spawforth (Editors), The Oxford Classical Dictionary, revised 3rd ed., New York/London, Oxford University Press, 2003.
• O. Hoffmann Die Makedonen. Ihre Sprache und ihr Volkstum, Goettingen 1906
• Brian Joseph (1999), Ancient Greek in: J. Garry, C. Rubino, A. Faber, R. French (editors), Facts About the World's Languages: An Encyclopedia of the World's Major Languages: Past and Present, New York/Dublin, H. W. Wilson Press, 2001
• Katcic, Ancient Languages of the Balkans, The Hague, Mouton (1976).
• J. P. Mallory, D. Q. Adams (edd.) Encyclopedia of Indo-European culture, 1997.
• Olivier Masson, Sur la Notation Occasionnelle du Digamma Grec par d'Autres Consonnes et la Glose Macédonienne Abroutes, Bulletin de la Société de Linguistique de Paris, t. XC, 1995, p. 231-239.
• Neroznak, V. Paleo-Balkan languages, Moscow, 1978.
• Pokorny, Julius, Indogermanisches Etymologisches Wörterbuch, Bern, 1959.
• Rhomiopoulou, Katerina. An Outline of Macedonian History and Art. Greek Ministry of Culture and Science, 1980.
• G. Babiniotis Ancient Macedonian: The Place of Macedonian among the Greek Dialects in : A. M. Tamis (ed.), Macedonian Hellenism, Melbourne 1990, pp. 241-250
• C. Brixhe, A. Panayotou, Le Macédonien in: Langues indo-européennes, ed. Bader, Paris, 1994, 205–220.
• J. Chadwick The Prehistory of the Greek Language, Cambridge 1963

[Επεξεργασία] Δικτυακοί τόποι

• Θοδωρής Μαρκόπουλος, "Η Μακεδονική: γλωσσολογία και πολιτική" στο Ανορθογραφίες
• Ελληνομακεδονική Ομάδα (Ohio State University)
• Μακεδονική γλωσσολογία (Central Connecticut State University)
• Γλωσσολόγος: Κατάλογος ελληνικού δένδρου
• Γλωσσολόγος:Κατάλογος αρχαίων γλωσσών
• Greek Language (Εγκυκλοπαίδεια Britannica 1911 edition)
• Ο Λίβιος περί των αρχαίων Μακεδόνων
• Η γλώσσα των αρχαίων Μακεδόνων· νέα στοιχεία από την Πέλλα (Ιωάννη Μ. Ακαμάτη επίκουρου καθηγητή ΑΠΘ)
• Ο γλωσσολόγος Otto Hoffmann για την γλώσσα των αρχαίων Μακεδόνων

:το παρόν λήμμα αντλεί πληροφορίες από το αντίστοιχο της αγγλικής wikipedia