Y felan
Oddi ar Wicipedia
(Gweler hefyd Rhythm a blŵs)
Taflen Cynnwys |
[golygu] Melan y Delta
(Delta blues)
Mae gwreiddiau'r felan yn y Mississippi Delta ar ddechrau'r 20fed ganrif. Roedd e'n gymysgedd o ddylanwadau cerddoriaeth Affrica a cherddoriaeth orllewinol. Roedd y clerwr yn canu weithiau mewn llais main gyda ambell i sgrech. Roedd e'n cyfeilio gyda gitâr acwstig neu gitâr sleid ac organ geg, ond gyda banjô yn wreiddiol. Roedd y gerddoriaeth yn swnio'n ddieithr iawn i glustiau Ewropead y cyfnod.
Un o ganwyr adnabyddus gyntaf y felan oedd Robert Johnson. Efe a wnaeth y felan ar ddeuddeg bar yn safonol.
Yn 1920 fe symudodd y felan tuag at y gogledd gyda'r mudiad o weithwyr du i ffatrioedd Detroit a Chicago.
[golygu] Y felan glasur
Mae classic blues yn cyfeirio at gantoresau'r felan rhwng 1920 a 1929. Y gantores ddu gyntaf i recordio'r felan oedd Mamie Smith yn 1920. Rhai adnabyddus eraill oedd Bessie Smith, Ma Rainey, Ethel Waters a Clara Smith.
[golygu] Y felan drydanol
(Electric blues)
[golygu] Melan Chicago
(Chicago blues)
Yn Chicago fe gafodd y felan ei drydanu. Roedd rhai a ddaeth o'r Mississippi yn wreiddiol, fel Muddy Waters a Howlin' Wolf yn defnyddio gitâr drydan, gitâr fas, drymau a phiano, ac efallai sacsoffon.
[golygu] Melan Detroit
(Detroit blues)
Un o ganwyr y felan mwyaf adnabyddus o Detroit oedd John Lee Hooker. Daeth o'r Mississippi yn wreiddiol ond yn 1948 fe symudodd yno.
[golygu] Y gerddoriaeth
Mae alaw'r felan ar nodau cerdd y cywair lleddf pentatonic, hynny yw ar y nodau do me fa so te. Yn nghywair C felly, fe fydd yr alaw ar C Eb F G Bb. Gelwir y nodau fflat Eb a Bb yn nodau'r felan (blue notes). Fe fydd yn arferol hefyd i ganu'r felan yn nghywair A neu E. Mae cywair Bb a Eb hefyd yn boblogaidd. Yng nghywair A, D ac E felly, fe fydd yr alaw yn cwympo fel arfer ar allweddau gwyn y piano, ac yn nghywair Eb fe fydd hi ar yr allweddau du.
[golygu] Y felan ar ddeuddeg bar
Dydy'r felan ddim yn angenrheidiol ar 12 Bar (twelve-bar blues). Gellir fod ar 8 neu 16 bar, ond y dull mwaf sylfaenol yw canu pennillion o 3 llinell ar 12 bar. Yn wreiddiol, roedd ceithwas yn canu'r llinell gyntaf wrth weithio yn y cae, ac eraill yn ei ateb wrth ganu'r ail linell gyda'r un geiriau yn aml iawn, ond ar nodau gwahanol. Wedyn roedd e'n canu'r trydydd llinell.
Mae'r siart ganlynol yn dangos yr enghraifft mwyaf syml a chyffredin. Mae'r siart yn dangos y cordiau yn nghywair C mewn 12 bar o 4 curiad. Gellir chwarae'r felan yn araf neu yn gyflym.
C///|////|////|////|
F///|////|C///|////|
G7///|F///|C///|////|
Mae'r dilyniant uchod (neu trosiad i gywair arall) yn cael ei ddefnyddio mewn miloedd o ganeuon y felan, R&B a roc.
Dyma amrywiad;-
C///|////|////|C7///|
F///|////|C///|////|
G7///|F///|C///|G7///|
Gelwir y ddau bar olaf (barau 11 a 12) yn blues turnaround ; dau far offerynnol a fydd yn troi ni'n ôl at ddechrau'r bennill nesaf. Weithiau fe fydd y turnaround yn cael ei ddefnyddio fel cyflwyniad i'r gân, hynny yw; gellir dechrau'r gân wrth chwarae barrau 11 a 12 yn offerynnol cyn y benill gyntaf.
Mae llawer o ganeuon y felan yn defnyddio cordiau seithfed o ben bwy gilydd (er bod hwn yn groes i ddamcaniaeth confensiynol cerddoriaeth sy'n gorchymyn bod e ddim yn arferol i ddechrau ar gord seithfed a bod darn o gerddoriaeth byth yn terfyn ar gord seithfed). Gellir goleddfu'r enghreifftiau uchod wrth chwarae cordiau seithfed yn lle'r prif gordiau, hynny yw, chwarae C7 yn lle C a F7 yn lle F. Dyma enghraifft syml o'r felan yn A sy'n defnyddio cordiau seithfed yn unig;-
A7///|D7///|A7///|////|
D7///|////|A7///|////|
E7///|D7///|A7///|E7///|
[golygu] Enwogion y felan
[golygu] O'r Mississippi
- Aleck "Rice" Miller ("Sonny Boy Williamson II", 1899 - 1965)
- Skip James (1902 - 1969)
- Son House (1902 - 1988)
- Robert Johnson (1909 neu 1912 - 1938)
- Howlin' Wolf (1910 - 1976)
- Muddy Waters (1913 neu 1915 - 1983)
- John Lee Hooker (1917 - 2001)
- B. B. King ("brenin y felan", ganwyd 1925)
[golygu] O leoedd eraill yn yr U. D.
- Mamie Smith (1883 - 1946)
- Ma Rainey (1886 - 1939)
- Clara Smith (1894 - 1935)
- Bessie Smith (1894 - 1937)
- Ethel Waters (1896 - 1977)
- John Lee Williamson ("Sonny Boy Williamson I", 1914 - 1948)
- Dinah Washington ("brenhines y felan", 1924 - 1963)
- Willie Mae Thornton ("Big Mamma", 1926 - 1984)
- Etta James (ganwyd 1938)
- Jimi Hendrix (1942 - 1970)
- Janis Joplin (1943 - 1970)
- Keb' Mo' (ganwyd 1951)
- Stevie Ray Vaughan (1954 - 1990)
- Susan Tedeschi (ganwyd 1970)
- Joe Bonamassa (ganwyd 1977)
- Shemekia Copeland (ganwyd 1979)
