Тарашкевіца

З Вікіпедыя.

"Тарашкевіца": нефармальная назва беларускай арфаграфіі (дакладней, граматыкі і, шырэй, альтэрнатыўнай моўнай нормы) з некаторымі правіламі ў стане як да рэформы 1933.

Назва ўжываецца ў тых грамадскіх і палітычных колах, якія карыстаюцца альтэрнатыўнай моўнай нормай, або прапагандуюць ці ўхваляюць яе. Назва закліканая падкрэсліваць большую блізкасць альтэрнатыўнай моўнай нормы да працы Тарашкевіча 1918 году. Прыблізна з 1994 як сінонім з прыярытэтным выкарыстаннем ужываецца назва "класічны (правапіс)" (напрыклад, у артыкуле В. Вячоркі ў часопісе "Спадчына", 1994).

Усе варыянты акадэмічнай граматыкі пасля 1933 году (правапіс 1934, правапіс 1959, прапановы акадэміка Падлужнага і пад.) называюцца ў тых самых колах зняважлівай назвай "наркамаўка", якая мусіць падкрэсліваць паходжанне акадэмічнай нормы ў Савеце Народных Камісараў БССР, яе "русіфікаванасць", "саветызаванасць" і г.д.

У беларускім мовазнаўстве пакуль няма выразнага ўсведамлення наяўнасці ў беларускай літаратурнай мове двух стандартаў, хоць адрозненні памiж "тарашкевiцкiм" i "падсавецкiм" стандартамi і ахоплiваюць амаль усе моўныя ўзроўнi за выключэннем фаналагiчнага.^[1]

Адзначаюцца паланістычныя арыентацыі "тарашкевіцы"; арфаэпічна-пісьмовая практыка гэтага стандарту ў пач. 20 ст. развівалася пад моцным польскім уплывам; так, у вымаўленні іншамоўных слоў тут прыймаецца польская арфаэпія. Аднак у наш час паланістычныя арыентацыі "тарашкевіцы" амаль не ўсведамляюцца яе карыстальнікамі, што тлумачыцца слабым распаўсюджаннем польскай мовы ў сучаснай Беларусі. І наадварот, польскі кампанент у "тарашкевіцы" ўспрымаецца як адзнака «прыналежнасці да Еўропы» і/ці праяваў самабытнасці гэтага стандарту.^[1]

Ацэнкі наступстваў адначасовага існавання ў беларускай мове двух нормаў існуюць як наогул станоўчыя^[2], так і рэзка адмоўныя^[3].

Змест 1 Гісторыя 1.1 Прапанова 2005 2 Ацэнкі 3 Фанетыка і арфаграфія 4 Лексікалогія 5 Марфалогія 6 Сінтаксіс 7 Крыніцы

[правіць] Гісторыя

Рэформа 1933 не была прызнаная часткай беларускіх палітычных арганізацыяў Заходняй Беларусі, якія лічылі яе "русіфікацыйнай". Не прызналi Рэформу 1933г. і беларускія дыяспары Амерыкі, Аўстраліі ды Заходней Еўропы. Аднак, адкідаючы ўсё акадэмічнае развіццё беларускай мовы пасля 1933г. і працягваючы карыстацца дарэформенным правапісам, супольнасць беларусаў замежжа захавала і ўсе праблемы той граматыкі, што існавала да 1933 году. У другой палове 20ст., cутыкнуўшыся з аб'ектыўнымі цяжкасцямі пры вырашэнні існаваўшых у той час моўных праблемаў, (адной з якіх была адсутнасць агульнапрызнанай арганізацыі ці цэнтру па выпрацоўцы моўных нормаў), апаненты Рэформы 1933г. так і не здолелі інтэграваць розныя падварыянты тарашкевіцы ды узгадніць агульнапрынятыя правілы альтэрнатыўнага правапісу.(гл.таксама: дзейнасць таварыства "Зборкі чысціні беларускай мовы") І фактычна да цяперашняга часу беларускія эмігранцкія арганізацыі і друкаваныя выданні карыстаюцца рознымі варыянтамі тарашкевіцы. (дыскусія Я. Станкевіча і М. Сяднёва ў пач. 1950-х гадоў, палітыка выдавецтва "Бацькаўшчына" і інш.).

Пасля канчатковага закрыцця беларускіх школ у Польшчы (1937) адзіным маштабным выкарыстаннем граматыкі ў яе дарэформенным выглядзе былі школы акупацыйнага Генеральнага абшару "Беларусь", на працягу 2 гадоў з невялікім.

У часы перабудовы, у канцы 1980-х гадоў, быў ініцыяваны рух за вяртанне "сапраўднай" мовы, лучна з бліжэй не вызначаным "скасаваннем" вынікаў рэформы 1933 году. У пачатку 1990-х гадоў некаторыя перыядычныя выданні, палітычна блізкія да БНФ, напрыклад, "Свабода", "Пагоня", "Наша ніва", пачалі выходзіць правапісам, у якім частка пытанняў беларускай арфаграфіі і граматыкі развязваліся ў іх выглядзе да 1933 г., найперш, "пытанне мяккага знаку", "лацінізмы-" і "грэцызмы на заходні лад". Наогул, забарона на публікаванне ў ненарматыўным правапісе была тады знятая.

Сярод рэдактараў такіх выданняў не існавала адзінага падыходу да таго, якім канкрэтна зборам ранейшых якасцяў граматыкі і лексікі карыстацца, хоць і рабіліся заклікі да уніфікацыі, найперш В. Вячоркам (публікацыі ў часопісе "Спадчына" у 1991 і 1994, праект "мадэрнізацыі класічнай арфаграфіі" у 1995, тамсама).

Наогул, пытанне выклікала раскол у беларускамоўнай супольнасці, з думкамі, якія вагаліся ад безумоўнай падтрымкі да такога самага адкідання, з вядомымі выражэннямі розніц у дыскусіях на старонках газеты "Наша слова", тады выдаванай у ТБМ (1992—1993), або ў анкеце часопісу "АРХЭ" (2003).

Асноўныя выданні беларусаў ва Усходняй Польшчы, напрыклад, газета "Ніва", не займалі выразнай пазіцыі ў гэтым пытанні і працягвалі карыстацца акадэмічным правапісам.

У 1992—1993 ажыццяўляўся палітычны ціск дзеля ўвядзення "тарашкевіцы" як нарматыўнай граматыкі дырэктыўным актам улады. У выніку была скліканая Дзяржаўная камісія па арфаграфіі, з задачай выпрацавання рэкамендацый у гэтым пытанні. Выніковыя рэкамендацыі, апублікаваныя 13.9.1994, выказвалі, што, хоць вяртанне некаторых дарэформенных нормаў і магло б быць пажаданым, але час для такіх зменаў не адпаведны.

Пасля 1994 г., прапагандысты альтэрнатыўнай ("класічнай") граматыкі працягвалі сваю выдавецкую дзейнасць і працавалі над унутранай кадыфікацыяй на аснове праекту В. Вячоркі.

Некаторыя з выданняў, прызначаных для масавага чытача, як "Свабода" (Мінск) і "Пагоня" (Гродна), перайшлі ў канцы 1990-х гадоў на выпуск у нарматыўным варыянце граматыкі. У апошні час назіраецца тэндэнцыя пераходу выданняў, якія раней карысталіся тарашкевіцай, на акадэмічны правапіс^[4][5].

[правіць] Прапанова 2005

У 2005 рабочая група з 4 чалавек выпусціла кнігу "Клясычны правапіс. Сучасная нармалізацыя", якая была спробай стварэння ўнутранага стандарту. Адной з адметнасцяў быў зменены алфавіт (даданая літара "ґ").

Гэтую прапанову прынялі для выкарыстання такія выданні на "тарашкевіцы", як "Наша ніва"^{[Крыніца?]}, беларускія службы "Радыё Свабода" і "Радыё Палёнія". Стан прыймання ў іншых СМІ або ў беларускай эміграцыі, застаецца няпэўным.

[правіць] Ацэнкі

[правіць] Фанетыка і арфаграфія

Акадэмічная норма	"Тарашкевіца"
Алфавіт
Нарматыўны варыянт (1918).	У варыянце мадэрнізацыі "тарашкевіцы" 2005 году — дадатковая літара "ґ".
Азначэнне асіміляцыйнай мяккасці зычных
Арфаэпічная норма, дадаткова не азначаецца. Гл.таксама: Беларускі правапіс 1930 (праект), Беларускі правапіс Тарашкевіча 1929.	Дадаткова азначаецца з дапамогай мяккага знаку.
Фанетычны прынцып у арфаграфіі
У асноўным, абмежаваны безнаціскнымі галоснымі.	Значна распаўсюджаны, у тым ліку, на зычныя і на стыках марфем.
Транслітарацыя іншаземных словаў
Склады [ла], [ло], [лу]
Транслітаруюцца, у асноўным, з цвёрдым [л]. : У беларускай мове, мяккі [л'] сустракаецца толькі перад галоснымі пярэдняга рада: ліс, лес і пад.	Заўсёды з мяккім [л']. : Фанетычная традыцыя асяродку, які склаўся вакол газеты "Наша ніва".[6]. : Характэрная асаблівасць польскай, а не беларускай мовы[7].
Зубныя зычныя [д], [т], [з], [с] перад галоснымі пярэдняга рада [е], [і]
Захоўваецца цвёрдасць [д], [т], а [з], [с] вымаўляюцца мякка.	Заўсёды цвёрдыя [д], [т], [з], [с]. : Наогул, сама з'ява ацвярдзення [д], [т] перад галоснымі пярэдняга раду ў словах іншамоўнага паходжання ёсць яскравым прыкладам польскага ўплыву на беларускую пісьмовую мову, часам вельмі даўняга (14 ст.). Часткова гэта захоўваецца і ў сучаснай літаратурнай норме. У народна-дыялектнай мове такая асаблівасць не замацавалася[8]. Гл.таксама: Беларускі правапіс, праект 1951.
Зычныя [п], [м], [б], [в], [н] перад галоснымі пярэдняга рада [е], [і]
У асноўным, мяккія варыянты.	У асноўным, цвёрдыя варыянты. : У беларускіх дыялектах такога вымаўлення не зафіксавана[7].
: Хоць наогул і вядома, што ў асноўным у дыялектах у запазычаных словах цвёрдыя зубныя перад галоснымі пярэдняга раду змякчаюцца, але дастатковай колькасці дыялекталагічных звестак пра вымаўленне ў такіх пазіцыях [з], [с], [н] няма, што ўскладняе выпрацоўванне несупярэчлівых сістэме мовы нарматыўных правілаў[9].
Транслітарацыя літар β ("бета") і θ ("фіта") у грэцызмах
Паводле візантыйскай традыцыі, "бета" як [в] (таксама ў новагрэчаскай традыцыі), "фіта" як [ф].	Паводле лацінскай традыцыі, "бета" як [б], "фіта" як [т]. : З аднаго боку, гук [ф] у беларускай мове з'явіўся хоць і з запазычанымі словамі, але даўно, і ўжо значна распаўсюджаны ў дыялектах. З іншага боку, нельга ўпэўнена казаць пра тое ці іншае вымаўленне ў мёртвых мовах, і наогул, існасць праблемы не ў канкрэтным чытанні, а ў рэальнай традыцыі пісьменства, якая ў Беларусі складвалася пад моцным уплывам візантыйска-грэчаскай моўнай традыцыі[10].

[правіць] Лексікалогія

Акадэмічная норма	"Тарашкевіца"
Лексемы іншамоўнага паходжання
	У мэтах "вызвалення беларускай мовы ад русізмаў" актывізуецца займанне з польскай мовы, прычым неабавязкова польскіх лексем. Таксама замена існуючых займанняў на займанні з польскай.[7]
Лексемы гістарычна беларускага паходжання
	Замена лексем, ацэненых як русізмы, на польскія: адбывацца→тачыцца, умова→варунак, намаганні→высілкі, іменна→менавіта'[11]

[правіць] Марфалогія

Акадэмічная норма	"Тарашкевіца"
Выкарыстанне словаўтваральнага фарманта -ір-/-ыр- у дзеясловах з займанай асновай
Захоўваецца ў занятых праз рускую мову словах.	Актыўна замяняецца. : Узнікненне дадатковай аманіміі[7].
	Пашырэнне безафікснай мадэлі ўтварэння назоўнікаў: выступленне→выступ, наступленне→наступ, спадзяванне→спадзеў.
Сістэма словазмянення Агульныя змены ў сістэме дэклінацыі субстантываў (актыўная ліквідацыя граматычных чаргаванняў і іх спецыялізацыя як працяг працэсу ўніфікацыі тыпаў скланення паводле прыкметы роду). Маюць месца асобныя факты змянення парадыгм асобных лексем. Падставай для гэтага служыць пераарыентацыя норм літаратурнай мовы з гаворак цэнтральнай паласы на заходнебеларускія, у меншай ступені русіфікаваныя, а таму "у большай ступені беларускія". : Не бярэцца пад увагу фактар моўных кантактаў на паграніччы (т.ч., паланізацыя)[7].
	Пашырэнне флексіі -оў роднага склону множнага ліку: словы—слоў→словаў, мовы—моў→моваў.
	Флексія -ах меснага склону множнага ліку мяняецца на -ох: у лясох, палёх.
	Выкарыстанне ў творным склоне адзіночнага ліку ў парадыгме 3-га скланення флексіі 2-га скланення: Беларусь—Беларуссю→Беларусяй, пераконанасць—з пераконанасцю→з пераконанасцяй, маці—з маці→з мацерай.
	Распаўсюджванне ў формах меснага склону адзіночнага ліку 1-га скланення флексіі -у: у ценю, у Фаўстусу.
	Змяненне прынцыпаў выкарыстання флексій -а/-у роднага склону адзіночнага ліку 1-га скланення. : Змяненне арыентавана на аналогію з польскай мовай[7].
	Аказіяналізмы, напр., змяненне лексемы галава паводле парадыгмы 3-га скланення: голаў.
	Адсутнасць поўнай парадыгмы дзеслоўных нелагізмаў: распавядаць, апавядаць. (у пар. з літ. расказваць)[7].
	Пашырэнне сінтэтычнай формы будучага часу, характэрнай для паўднёва-заходніх гаворак: рабіцьму, рабіцьмем.

[правіць] Сінтаксіс

У асноўным прапаноўваюцца змяненні ў прыназоўнікавым кіраванні.

Акадэмічная норма	"Тарашкевіца"
Змяненне кіравання ў канструкцыях з прыназоўнікам па
Варыянтнае (па + давальны або месны склон). : Выкарыстанне давальнага склону прыхільнікамі "тарашкевіцы" лічыцца русізмам.	Уніфікаванае (па + месны).
	Замена канструкцыі "у мяне ёсць..." (лічыцца русізмам) з заменай на "я маю..."

[правіць] Крыніцы

• Е. А. Потехина (Минск — Ольштын). Обучение белорусскому языку в условиях белорусско-белорусского двуязычия (проблемы обучения белорусскому языку как иностранному) // Исследование славянских языков и литератур в высшей школе: достижения и перспективы: Информационные материалы и тезисы докладов международной научной конференции / Под ред. В. П. Гудкова, А. Г. Машковой, С. С. Скорвида. — М.:[Филологический факультет МГУ им. М. В. Ломоносова], 2003. — 317 с. С.170—173.
• Мовазнаўчая праблематыка ў тэрміналогіі // Тэорыя і практыка беларускай тэрміналогіі / Арашонкава Г. У., Булыка А. М., Люшцік У. В., Падлужны А. І.; Навук. рэд. А. І. Падлужны. — Мн.:Беларуская навука, 1999. — 175 с. ISBN 985-08-0317-7. С.128—170.
• Ніна Баршчэўская, Беларуская эміграцыя — абаронца роднае мовы, Катэдра Беларускай Філялёгіі Факультэт Прыкладной Лінгвістыкі і Ўсходнеславянскіх Філялёгіяў Варшаўскі Ўнівэрсытэт, Варшава 2004.
• Клімаў І. Два стандарты беларускай літаратурнай мовы [2004?] // Мова і соцыум. (TERRA ALBA. Том ІІІ). Магілёў, ГА МТ „Брама”. — На пляцоўцы Міжнар. асацыяцыі беларусістаў