Chipranesco
De Biquipedia
O chipranesco ye un charrar local castellán con muito sustrato aragonés que se charra en Chiprana.
Contenius |
[editar] Entonazión
A entonación ye como en Castellón de Baldechasa y L'Almolda, y diferén d'a entonación baturra d'a redolada. A chen d'a redolada les se'n arriguen con a historia "Otra Chaqueta" rezentata con presonaches y entonazión de Chiprana. Esta entonazión ye parexita á la d'as Bals d'o norte de Sobrarbe: Bió, Puertolas, Tella, Bielsa, etz...
[editar] Fonetica
- Esiste bella cosa parexita a os archifonemas que describe Brian Mot en o Chistabín: a o postonica zierra en u, y a a postonica zierra un poquet.
- Esisten muitos casos de conservación de F- inicial: enfornar, farinetas, fillola, fillesno, esfollinar, fierro, forón, figa, en bels casos se conserba con sentitos que son espezializazións rústicas de o termino cheneral.
- Se conserba una –b- etimolochica en formas presonals de o verbo “ver”, que no se troba asobén sisquiera en aragonés cheneral: bide, (beyié en aragonés cheneral)
- Conservación de a –ll- en muitos más casos que en a redolada, y esto lo consideran os de o lugar como propio de o charrar suyo y diferén de o castellán:
- Fillesno, fillarda, fillola, mallar, sarrallón, maltraballas, berballo, cascallar, colgallo, follarasca, jobenalla, panolla, rebullón, piollo, (apodo).
[editar] Morfolochía
- Se conserba a particlas pronominoalberbial: en/ne: me'n boi.
- Esisten formas de participio en –iu, que se beyen en aragonés no zentral: conseguiu, comiu, deribatas de –ido, y que no se consideran as orichinals, (-ito). Tamién esisten participios que se fan sopre o tema de perfecto: trujido, supiu, tubiu.
- Esisten dos repuis de participio en –ato, lexicalizato:
- escupiñata, tocata
- Conservación de imperfectos en –iba:
- Iba, (eba en aragonés cheneral), teniba, caiba, traiba
- Se conserba a forma de segunda presona singular de o pasato perfecto, y a begatas a primera: dié, diés, fués, andés, te casés, la cagués, cogié, cozié, siguió.
- Esisten perfeutos fuertes: díjes, estúbes, yo bíde, tu trújes, tu bínes.
- Esisten pasatos perfeutos fuertes, como en o Sobrarbe: dié, diés, fués, andés,
[editar] Sintacsis
Se rechista a estructura Le'n, Les ne que en castellán ye "se lo", "se la", etc...
[editar] Lesico
Se conserba muito lesico pre-castellán, igual que en Casp, porque son luen de a muga con Castiella y de Zaragoza, pero se diferenzia de o caspolino porque no s'emplegan tantos catalanismos. Como palabra d'influyenzia Sobrarbesa u Ribagorzana tenemos lera, que en aragonés cheneral y en o lesico de Casp y atros lugars bezins on se charra castellán, ye glera.
[editar] Refrans
Esisten refrans y literatura popular con muito componén aragonés:
- Si la candelera plora, en invierno flora
- Te casés, la cagués
- Marido si vas a por leña
- no'n traigas de pino verde
- que un día estando colando
- me saltó una purna al dengue.