Litvanyaca dil bilgisi

Vikipedi, özgür ansiklopedi

Litvanyaca dil bilgisi, Litvanyaca'yı konuşabilmeyi sağlayan kurallar bütünüdür. Litvanca dil bilgisi aşırı derecede karmaşık ve eskidir. Sözcükler kullanımda çok fazla farklı biçimlere bürünürler ve çoğu zaman bu farklılık çok büyük olur.

Litvanyaca'da 11 çeşit sözcük vardır:

1. İsim (Daiktavardis)
2. Sıfat (Būdvardis)
3. Eylem (Veiksmažodis)
4. Sayısal (Skaitvardis)
5. Zamir (Įvardis)
6. Zarf (Prieveiksmis)
7. Nesne (Dalelytė)
8. Edat (Prielinksnis)
9. Birleşme (Jungtukas)
10. Ünlem (Jaustukas)
11. Yansıma sözcükler (Ištiktukas)

Konu başlıkları 1 İsimler 2 Sayı 2.1 Sayılara Göre İsimlerdeki Değişiklikler 2.2 Çekim 2.3 Birinci Çekim 2.4 İkinci Çekim 2.5 Üçüncü Çekim 2.6 Dördüncü Çekim 2.7 Beşinci Çekim 3 Çekilmiş Sözcükler 3.1 Çekilmiş Sözcüklerin Hâlleri 4 Sıfatlar 4.1 Çekim 5 Zamirler 5.1 Kişi Zamirleri 6 Eylem 6.1 Geniş Zaman 6.2 Geçmiş Zaman 6.3 Tekrarlanan Geçmiş Zaman 6.4 Gelecek Zaman 6.5 Fiillerin Ön Ekleri 7 Söz dizim kuralları 7.1 Sözcük sırası 7.2 Edatlar 7.2.1 İsimlerin yalın hâlleriyle kullanılan edatlar 7.2.2 İsimlerin aygıtsal hâlleriyle kullanılan edatlar 7.2.3 İsimlerin belirtme hâlleriyle kullanılan edatlar 7.3 Bağlaçlar

[değiştir] İsimler

Litvan grameri özel ve cins isimler arasında bazı değişiklikler yapmayı öngörür. Sadece özel isimler aktifleştirilmiştir. Bazı isimlerse, örneğin Güneş ve Ay hem özel hem de cins isim olabilirler.

Litvanca'da sözcükler eril ve dişil olarak iki cinsiyettedirler. Genel bir kural, eril sözcüklerin yalın durumda -s ile, dişil sözcüklerinse -(i)a veya -ė ile bitmesidir. Cinsiyet konusunda kesin kurallar yoktur. Örneğin upė (nehir) dişildir ama upelis (dere) erildir. Almanca ve Fransızca'daki gibi nötr cinsiyet de yoktur. Ama birkaç sözcük eşit olarak iki cinsiyetli olabilirler. Bunlar genellikle insanları tarif eden, yan anlamlı ve -a ile biten sözcüklerdir. Örneğin; vėpla - sahte (insan), elgeta - dilenen, naktibalda - uyumayan (insan), mėmė - aptalca bakan (insan).

[değiştir] Sayı

Çoğu sözcük tekil veya çoğul türdedir. Aynı zamanda Litvanyaca'da çift sözcükler de vardır fakat bunlar sadece bazı Litvanyaca şivelerinde kullanılır.

Bazı sözcükler sadece tekil, (örneğin; pienas - süt, auksas - altın, gripas - grip, laimė - mutluluk.) bazıları ise sadece çoğuldur. (örneğin; lubos - tavan, miltai - un, kelnės - pantolon.) Böyle sözcüklerin çoğu soyut (dokunulamaz sözcükler, yani, şans, aşk gibi ya da ev, masa gibi bazı istisnai sözcükler), bir eşyayı tarif eden sözcükler ya da hastalıklardır. Buna rağmen, örneğin şiir dilinde, tekil sözcüklerin çoğul biçimlerde kullanıldığı da görülür.

[değiştir] Sayılara Göre İsimlerdeki Değişiklikler

Sayılar	Form	Örnek
1 (11 hariç)	Tekil	31 litas
2–9 (12–19 hariç)	Çoğul	25 litai
0 veya 11–19	Özel Durum: çoğul + tamlayan hâli	110 litų 111 litų

[değiştir] Çekim

Litvanyaca'da isimler yalın ve tamlayan hallerde olmak şartıyla, 5 çekime girerler.

[değiştir] Birinci Çekim

-as, -is, -ys (eril)

	vaikas = çocuk		brolis = erkek kardeş		arklys = at
	tekil	çoğul	tekil	çoğul	tekil	çoğul
yalın hâl	vaikas	vaikai	brolis	broliai	arklys	arkliai
tamlayan hâli	vaiko	vaikų	brolio	brolių	arklio	arklių
-e hâli	vaikui	vaikams	broliui	broliams	arkliui	arkliams
-i hâli	vaiką	vaikus	brolį	brolius	arklį	arklius
aygıtsal hâl	vaiku	vaikais	broliu	broliais	arkliu	arkliais
isim hâli	vaike	vaikuose	brolyje	broliuose	arklyje	arkliuose
hitap hâli	vaike	vaikai	broli	broliai	arkly	arkliai

[değiştir] İkinci Çekim

-a, -ė, -ti (dişil)

	motina = anne		katė = kedi		pati = bayan eş
	tekil	çoğul	tekil	çoğul	tekil	çoğul
yalın hâl	motina	motinos	katė	katės	pati	pačios
tamlayan hâli	motinos	motinų	katės	kačių	pačios	pačių
-e hâli	motinai	motinoms	katei	katėms	pačiai	pačioms
-i hâli	motiną	motinas	katę	kates	pačią	pačias
aygıtsal hâl	motina	motinomis	kate	katėmis	pačia	pačiomis
isim hâli	motinoje	motinose	katėje	katėse	pačioje	pačiose
hitap hâli	motina	motinos	kate	katės	pati (veya pačia)	pačios

(Pati (Karı), -ti ile biten sadece iki Litvanyaca sözcükten biridir. Diğeri ise martidir (Gelin).)

[değiştir] Üçüncü Çekim

-is (eril & dişil)

	vagis = hırsız (eril)		akis = göz (dişil)
	tekil	çoğul	tekil	çoğul
yalın hâl	vagis	vagys	akis	akys
tamlayan hâli	vagies	vagių	akies	akių
-e hâli	vagiui	vagims	akiai	akims
-i hâli	vagį	vagis	akį	akis
aygıtsal hâl	vagiu	vagimis	akimi	akimis
isim hâli	vagyje	vagyse	akyje	akyse
hitap hâli	vagie	vagys	akie	akys

[değiştir] Dördüncü Çekim

-us, -ius (eril)

	sūnus = oğul		profesorius = profesör
	tekil	çoğul	tekil	çoğul
yalın hâl	sūnus	sūnūs	profesorius	profesoriai
tamlayan hâli	sūnaus	sūnų	profesoriaus	profesorių
-e hâli	sūnui	sūnums	profesoriui	profesoriams
-i hâli	sūnų	sūnus	profesorių	profesorius
aygıtsal hâl	sūnumi	sūnumis	profesoriumi	profesoriais
isim hâli	sūnuje	sūnuose	profesoriuje	profesoriuose
hitap hâli	sūnau	sūnūs	profesoriau	profesoriai

[değiştir] Beşinci Çekim

-uo (eril)

Fakat beşinci çekime giren iki dişil sözcük vardır: sesuo (kız kardeş) ve duktė (kız evlat)

	vanduo = Su
	tekil	çoğul	tekil	çoğul
yalın hâl	vanduo	vandenys	sesuo/duktė	seserys/dukterys
tamlayan hâli	vandens	vandenų	sesers/dukters	seserų/dukterų
-e hâli	vandeniui	vandenims	seseriai/dukteriai	seserims/dukterims
-i hali	vandenį	vandenis	seserį/dukterį	seseris/dukteris
aygıtsal hâl	vandeniu	vandenimis	seserimi/dukterimi	seserimis/dukterimis
isim hâli	vandenyje	vandenyse	seseryje/dukteryje	seseryse/dukteryse
hitap hâli	vandenie	vandenys	seserie/dukterie	seserys/dukterys

[değiştir] Çekilmiş Sözcükler

[değiştir] Çekilmiş Sözcüklerin Hâlleri

• Yalın hâl (vardininkas)
• Tamlayan hâli (kilmininkas), diğer dillerde Ayrılma hâliyle benzerdir.
• Yönelme hâli (naudininkas)
• Belirtme hâli (galininkas)
• Aygıtsal hâl (įnagininkas)
• İsim hâli (vietininkas)
• Hitap hâli (šauksmininkas)

[değiştir] Sıfatlar

Litvanyaca'da, sıfatlar sayı bakımından iki çeşittir - tekil ve çoğul. Ama isimlerden ayrı olarak sıfatlarda üç cinsiyet vardır. Sıfatlarda hitap hâli de yoktur.

	geras = iyi
	eril		dişil
	tekil	çoğul	tekil	çoğul
yalın hâl	geras	geri	gera	geros
tamlayan hâli	gero	gerų	geros	gerų
-e hâli	geram	geriems	gerai	geroms
-i hâli	gerą	gerus	gerą	geras
aygıtsal hâl	geru	gerais	gera	geromis
isim hâli	gerame	geruose	geroje	gerose

	gražus = güzel
	eril		dişil
	tekil	çoğul	tekil	çoğul
yalın hâl	gražus	gražūs	graži	gražios
tamlayan hâli	gražaus	gražių	gražios	gražių
-e hâli	gražiam	gražiems	gražiai	gražioms
-i hâli	gražų	gražius	gražią	gražias
aygıtsal hâl	gražiu	gražiais	gražia	gražiomis
isim hâli	gražiame	gražiuose	gražioje	gražiose

Örneğin, gatvė (cadde) ve kelias (yol) isimleri tiesus (düz) sıfatıyla nitelensin:

• Tiesi gatvė - tiesios gatvės (tekil - çoğul)
• Tiesi gatvė - tiesus kelias (dişil - eril)
• Tiesi gatvė - tiesią gatvę (yalın hâl - belirtme hâli)

Bu, nötr sıfatlarda uygulanmaz. Çünkü isimlerde "nötr" cinsiyet yoktur. Böyle sıfatlar, bir kavramdan ayrılan özellikleri tarif etmekte kullanılır. Örneğin;

Rūsyje buvo vėsu - Bodrum ferahtı.

Gera tave matyti - Seni görmek güzel.

Jis matė šilta ir šalta - Soğuk ve sıcağı gördü. (Ateş ve su arasından geçti)

Sonu -is ile biten sıfatların nötr cinsleri yoktur. Çoğu zaman nötr sıfatlar dişil gibi yazılırlar. Buna rağmen, konuşma dilinde nötr cinsiyet belirgin vurgu farklılıklarıyla kolayca ayrılabilir.

Litvanyaca'da üç karşılaştırma derecesi vardır. Bu üçderece İngilizce'dekilerle aynıdır. Ama Litvanyaca'da düzensiz sıfat yoktur ve tüm sıfatlar aynı son eki alırlar.

Dil	Cinsiyet	Tam Sıfat	Üstünlük derecesi		En üstünlük derecesi
Litvanyaca	Eril	Geras	Gerėlesnis	Geresnis	Geriausias	Pats/visų geriausias
	Dişil	Gera	Gerėlesnė	Geresnė	Geriausia	Pati/visų geriausia
	Nötr	Gera	Gerėliau	Geriau	Geriausia	Visų geriausia
Türkçe		İyi	Biraz daha iyi	Daha iyi	Çok iyi	En çok iyi
Litvanyaca	Eril	Gražus	Gražėlesnis	Gražesnis	Gražiausias	Pats/visų gražiausias
	Dişil	Graži	Gražėlesnė	Gražesnė	Gražiausia	Pati/visų gražiausia
	Nötr	Gražu	Gražėliau	Gražiau	Gražiausia	Visų gražiausia
Türkçe		Güzel	Biraz daha güzel	Daha güzel	En güzel	En çok güzel

[değiştir] Çekim

Litvanyaca'da sıfatlar çoğul-tekil yalın hâlde üç çekime girerler. Üç klasik çekim kurallarının yeniden dört gruba ayrılması uygundur; iki eril ve iki dişil.

Çekim	Tekil yalın		Çoğul yalın		Örnekler
	Eril	Dişil	Eril	Dişil
I	-(i)as	-(i)a	-i	-os	šaltas, šalta (soğuk), šlapias, šlapia (nemli)
II	-us	-i	-ūs	-ios	švarus, švari (temiz), malonus, maloni (hoş)
III	-is	-ė	-iai	-ės	varinis, varinė (cooper), laukinis, laukinė (vahşi)
	-is	-ė	-i	-ės	didelis, didelė (büyük)

[değiştir] Zamirler

[değiştir] Kişi Zamirleri

Kişi zamirleri aš (Ben), tu (sen) jis, ji (o) :

			Yalın	Tamlayan Hâli	Yönelme Hâli	Belirtme Hâli	Aygıtsal Hâl	İsim Hâli
Tekil	1. Kişi		aš	manęs	man	mane	manimi	manyje
	2. Kişi		tu	tavęs	tau	tave	tavimi	tavyje
	3. Kişi	Eril	jis	jo	jam	jį	juo	jame
		Dişil	ji	jos	jai	ją	ja	joje
Çift	1. Kişi	Eril	mudu	mudviejų	mudviem	mudu	mudviem	mudviese
		Dişil	mudvi			mudvi
	2. Kişi	Eril	judu	judviejų	judviem	judu	judviem	judviese
		Dişil	judvi			judvi
	3. Kişi	Eril	juodu veya jiedu	jųdviejų	jiedviem	juodu	jiemdviem	juodviese
		Dişil	jiedvi	jųdviejų	jodviem	jiedvi	jodviem	jiedviese
Çoğul	1. Kişi		mes	mūsų	mums	mus	mumis	mumyse
	2. Kişi		jūs	jūsų	jums	jus	jumis	jumyse
	3. Kişi	Eril	jie	jų	jiems	juos	jais	juose
		Dişil	jos	jų	joms	jas	jomis	jose

[değiştir] Eylem

Her Litvanyaca eylem, üç farklı birleştirmeden birine aittir:

• İlk birleştirme Litvanyaca'daki en yaygın olandır. Mastar hâlleri -ati, -oti, -auti, -uoti ile ya da bir sessiz harften sonra -ti gelen eylemlerin (Örneğin dirbti) etrafını sarma yoluyla yapılır. Bu birleştirme, bütün Litvanyaca eylem hâlleri içinde düzensizliği en yüksek olandır.

• İkinci birleştirme ise mastar hâlleri -ėti ile biten eylemleri kapsar. Neredeyse hiç düzensizlik yoktur.

• Üçüncü birleştirme mastar hâlleri -yti ile biten eylemlere uygulanır.

[değiştir] Geniş Zaman

Genelde yapılan rutin işleri söylemeye yarayan, Litvanyaca'nın temel zamanıdır..

	dirbti = çalışmak	norėti = istemek	skaityti = okumak
Ben	dirbu	noriu	skaitau
Sen	dirbi	nori	skaitai
O	dirba	nori	skaito
Biz	dirbame	norime	skaitome
Siz	dirbate	norite	skaitote
Onlar	dirba	nori	skaito

• dirbu = 'Çalışırım', (tu) nori = 'İstersin', skaitome = 'Okuruz'

[değiştir] Geçmiş Zaman

Geçmişte olup bitmiş olayları, işleri anlatmaya yarayan temel, Litvanyaca zamandır.

	dirbti = çalışmak	norėti = istemek	skaityti = okumak
Ben	dirbau	norėjau	skaičiau
Sen	dirbai	norėjai	skaitei
O	dirbo	norėjo	skaitė
Biz	dirbome	norėjome	skaitėme
Siz	dirbote	norėjote	skaitėte
Onlar	dirbo	norėjo	skaitė

• dirbau = 'Çalıştım!, norėjai = 'İstedin', skaitėme = 'Okuduk'

[değiştir] Tekrarlanan Geçmiş Zaman

İngilizce'deki "used to" kalıbıyla örtüşen bir Litvanyaca zamandır. Yapılışı basittir:

• Mastar eki -ti atılır,

• Gövdeye -dav- eki eklenir,

• Son olarak, birinci birleştirmeden ilgili geçmiş zaman eki eklenir.

	dirbti = çalışmak	norėti = istemek	skaityti = okumak
Ben	dirbdavau	norėdavau	skaitydavau
Sen	dirbdavai	norėdavai	skaitydavai
O	dirbdavo	norėdavo	skaitydavo
Biz	dirbdavome	norėdavome	skaitydavome
Siz	dirbdavote	norėdavote	skaitydavote
Onlar	dirbdavo	norėdavo	skaitydavo

dirbdavau = 'Çalıştım!, norėdavai = 'İstedin', skaitydavome = 'Okuduk'

[değiştir] Gelecek Zaman

Gelecekte gerçekleşecek olayları anlatmaya yarayan zamandır. Göreceli olarak kolay bir yapılışı vardır:

• Mastar eki -ti atılır,

• Gelecek zaman son eki -s- eklenir,

• Son olarak, uygun sonlandırma yapılır.

	dirbti = çalışmak	norėti = istemek	skaityti = okumak
Ben	dirbsiu	norėsiu	skaitysiu
Sen	dirbsi	norėsi	skaitysi
O	dirbs	norės	skaitys
Biz	dirbsime	norėsime	skaitysime
Siz	dirbsite	norėsite	skaitysite
Onlar	dirbs	norės	skaitys

• dirbsiu = 'Çalışacağım', norėsi = 'İsteyeceksin', skaitysime = 'Okuyacağız'

[değiştir] Fiillerin Ön Ekleri

Fiillerden yeni fiiller türetmek için kullanılan eklerdir. Tıpkı Türkçe'deki gibi yeni türeyen sözcük ile diğeri arasında yakın anlam ilişkisi vardır fakat sözcük anlamı olarak tamamen farklıdırlar. Cinsiyetleri dahi farklı olabilir, cümlede farklı durumlarda olabilirler.

• ap- (Yön anlamı)
• api- farklı bir ap-; b ve p'den öce gelir
• at- -den, bir yerden ayrılma eki (yer, yön)
• ati- farklı bir at-, d ve t'den önce gelir
• į- -de, içinde (yön), -ebilmek, -abılmak (tamamlanmamış)
• iš- dışarı (yön)
• nu- uzak (yön), ilk yerden uzak (yön, durum)
• pa- biraz, az, bazen (zaman-miktar), sona kadar (su- ekli basit durumlarında, zaman ya da miktar), alt (yön)
• par- tekrar - (Latince) re-
• per- boyunca, içinden (yer, durum), tamamen
• pra- vasıtasıyla, ile (Arabayla, uçakla ...)
• pri- yukarı, -e, -a (yer-yön), o yere (yön, yer), çok (miktar)
• su- her yerden (yer), beraber
• už- arkada (yön), anîden, beklenmden (zaman)
• už- üzerinde (yer, yön)

Bazı ön ek ekleme kuralları ise daha yaygındır:

• "ne-" ve "be-" de fiil ön ekleridir. Fakat eklenmeleri kural dışıdır. Yeni bir fiil türetmek yerine, aynı fiile farklı anlamlar yüklerler. "ne-" fiilleri olumsuz yapmaya yarayan ektir. Ama, "be-" fiilin yarıda kesilmiş ya da tamamlanamamış olduğunu bildiri. "ne-" de "be-" diğer fiil ön eklerinden önce gelirler. Aynı zamanda birleşik ön ek -nebe eklenirken de "-ne", "-be"'den önce gelir.

• -ne, -be ve -nebe'yi saymazsak, bir fiilde birden fazla ön ek olmaz. Bu kuralı bozan ancak birkaç sözcük vardır.

• Yansıma göstergesi -si eki, ön ek ve sözcük kökü arasına gelir.

nešasi ama nusineša,  atsineša 
laikytis ama susilaikyti, pasilaikyti 
teirautis ama pasiteirauti

Aynı kural ne-, be-, veya nebe- eklendiğinde de geçerlidir:

nešasi ama nesineša, nebesineša, aynı zamanda nenusineša, neatsineša 
laikytis, ama nesilaikyti, aynı zamanda nesusilaikyti, nepasilaikyti 
teirautis ama nesiteirauti, aynı zamanda nepasiteirauti

[değiştir] Söz dizim kuralları

[değiştir] Sözcük sırası

Litvanyaca, öğeleri aşağıdaki sırayı takip eden bir ÖYN (Özne-Yüklem-Nesne) dilidir:

    Özne + Yüklem + Nesne + Zarf + Mastar + diğer bölümler.

Litvanyaca'da sözcükler oldukça değişik şekillerde dizilebilirler. Tıpkı Latince'deki gibi her cümlede yukarıdaki gibi bir genelleme yapılamaz. Hangi sözcüğün hangi anlamda olduğu ise aldığ eklerden anlaşılır. Örneğin, "Bugün sinemada güzel bir kız gördüm" cümlesi aşağıdaki şekillerde yazılabilir:

Aš mačiau gražią mergaitę kine šiandien.
Šiandien aš mačiau gražią mergaitę kine.
Šiandien kine aš mačiau gražią mergaitę.
Gražią mergaitę mačiau aš kine šiandien.
Gražią mergaitę aš šiandien mačiau kine.
Kine šiandien aš mačiau gražią mergaitę.
Kine gražią mergaitę šiandien aš mačiau.

[değiştir] Edatlar

[değiştir] İsimlerin yalın hâlleriyle kullanılan edatlar

• iš : -den, dışından
• ant : üzerinde
• iki : -e kadar
• po : sonra, önce, -erek, -arak
• prie : yanında, üstünde
• už : arkasında

[değiştir] İsimlerin aygıtsal hâlleriyle kullanılan edatlar

• po : altında
• su : ile
• sulig : -e kadar
• ties : by, over

[değiştir] İsimlerin belirtme hâlleriyle kullanılan edatlar

• į : içinde
• pas : -e,-a, üzerinde
• per : arasaında, içinde, süresinde
• apie : hakkında

[değiştir] Bağlaçlar

İki cümleyi birbirine bağlama görevi üstlenen bağlaçların, Litvanca'da en yaygn olarak kullanılanları aşağıdakilerdir:

• ir : ve
• bet : ama
• ar : bir soruya başlarken kullanılır ama aynı zamanda "veya" anlamı da vardır
• jei : eğer
• kad : -an, -en (gelen, yapan)
• kol : -e kadar
• arba : veya/ama
• nes : çünkü, ... nedeniyle
• tačiau : buna rağmen