Powstanie styczniowe na ziemiach zabranych
Z Wikipedii
 |
Ten artykuł wymaga dopracowania zgodnie z zaleceniami edycyjnymi. Należy w nim poprawić: źródła, styl, język. Po naprawieniu wszystkich błędów można usunąć tę wiadomość. |
 |
Ten artykuł wymaga uzupełnienia źródeł podanych informacji. Aby uczynić go weryfikowalnym, należy podać przypisy do materiałów opublikowanych w wiarygodnych źródłach. |
Powstanie styczniowe na Litwie, Żmudzi, Białorusi i Ukrainie – działania powstańcze, które objęły w latach 1863-1865 ziemie zaboru rosyjskiego przedrozbiorowej I Rzeczypospolitej (tzw. ziemie zabrane), zamieszkane przez Polaków.
Już w 1861 przyszły dyktator powstania gen. Ludwik Mierosławski sformułował cele strategiczne nowej wojny partyzanckiej z Rosją. Analizując klęskę powstania listopadowego doszedł on do wniosku, że klucz do zwycięstwa leży w odcięciu rosyjskich linii zaopatrzenia dla jednostek stacjonujących w Królestwie Polskim poprzez wzniecenie ognisk oporu na ziemiach zabranych. Działania te miały na celu rozproszenie sił rosyjskich na rozległych i słabo zaludnionych ziemiach wschodnich i opóźnienie nadejścia rosyjskich sił głównych, do czasu opanowania Kongresówki przez polskich powstańców.
Na początku lat 60. wzrosła aktywność społeczeństwa w Królestwie Polskim, która znalazła wyraz w pokojowych manifestacjach, które zakończyły się brutalnym stłumieniem ich przez wojsko carskie. W tej sytuacji społeczeństwo uciekło się do innych form demonstracji, które sprzyjały rozwojowi działalności konspiracyjnej i dalszemu osłabianiu postaw ugodowych. W tym czasie pod wpływem wydarzeń zaczęły formować się dwie orientacje polityczne: „czerwoni”- zwolennicy powstania oraz „biali”, którzy pragnęli powstania uniknąć (byli to głównie członkowie Towarzystwa Rolniczego, przedstawiciele arystokracji i burżuazji). Pierwsze ugrupowanie miało swoich zwolenników nie tylko w Królestwie, ale również na prowincjach. Na Ukrainie współpracowali z nimi członkowie Związku Trojnickiego, organizacja ta, zbudowana wedle systemu trójkowego i nazwana z tego powodu Związkiem Trojnickim, powstała już w roku 1857, w środowisku młodzieży "chłopomańskiej", czyli stawiającej sobie za cel społeczną emancypację chłopów; również na Litwie i Białorusi mieli oni swoich zwolenników. Pod koniec października 1861 r. utworzono kilkuosobowy Komitet Miejski, grupujący radykalnych działaczy czerwonych. Komitet zakładał swoje ogniwa w innych miastach Królestwa i zaboru rosyjskiego, głównie dzięki współpracy z tajną organizacją działającą wśród oficerów wojsk carskich stacjonujących w Królestwie, na Litwie i na Ukrainie.
W manifestacjach brała udział coraz szersza masa ludności. W manifestacjach kładziono duży nacisk na zaznaczenie więzi łączących Królestwo z Ziemiami Zabranymi. I tak 12 sierpnia obchodzono rocznicę unii lubelskiej, a 10 października świętowano rocznicę unii horodelskiej. W tym celu zaprojektowano masową manifestację przedstawicieli wszystkich dzielnic Polski, Litwy i Rusi.
Sytuacja na ziemiach zabranych była bardziej skomplikowana niż by się mogło wydawać. Ziemiaństwo kresowe było przeciwne powstaniu i szukało sposobów jego zapobieżenia. Byli oni bardziej związani z „białymi” i tak jak oni proklamowali prace organiczną i porozumienie z carem. Przeciwieństwem był oczywiście obóz „czerwonych”, który nawoływał do wspólnego powstania przeciwko ciemiężycielowi. Sytuacja zmieniła się w niewielkim stopniu w drugiej połowie 1862 r., kiedy to organicznicy z Kongresówki postulowali połączenie Ziem Zabranych z Królestwem, co miało udowodnić, że klasy posiadające żywią uczucia nie mniej patriotyczne, w porównaniu do obozu czerwonych. W tej sytuacji na Litwie wśród „białych” doszło do podziału między zwolenników jedności Litwy z Koroną a jej przeciwników.
Organizacja czerwonych na Litwie skupiała się głównie w Wilnie i występowała od 1862 r. pod nazwą Komitet Prowincjonalny Litewski, chociaż podkreślał on swoją niezależność od Komitetu Centralnego Narodowego w Królestwie. Może to świadczyć o swoistym separatyzmie Litwy, która nie podchodziła tak entuzjastycznie do połączenia się z Polską jak by tego sobie życzył Komitet centralny. Sytuacja na Ukrainie, a tym samym i stosunki jej z Warszawą różniły się znacznie od Litwy. "Żywioł polski był na Ukrainie mniej liczny, konflikty klasowe ostrzejsze, a więc i lud trudniejszy do pozyskania". Dlatego przywódcy powstania nie mogli liczyć na poparcie ani ziemiaństwa, ani inteligencji. Komitet ruchu powstał w Kijowie w połowie 1862 za sprawą ppłk Edmunda Różyckiego, w swojej działalności byli bardzo ostrożni, nie obiecywali uwłaszczenia, a jedynie próbowali buntować chłopów przeciwko złej władzy carskiej.
W przededniu powstania Komitet wydał dwa dekrety uwłaszczeniowe. "Pierwszy z nich nadawał wszystkim gospodarzom wyłączną i dziedziczną grunta przez nich dzierżone wraz z przynależnymi do nich prawami i przywilejami. Tym samym uchylał obciążające dotąd chłopów czynsze i robocizny. Poszkodowanym właścicielom ziemskim obiecywał w późniejszym terminie odszkodowania". Podobną postawę przyjął utworzony zaraz po wybuchu powstania Prowincjonalny Rząd Tymczasowy na Litwie i Białorusi. Przedstawiciele "czerwonych" na Litwie nie wahali się długo przed poparciem powstania. Inaczej wyglądała sytuacja wśród "białych", uznali jedynie swoją niekompetencję.
Do pierwszych ataków doszło już 23 stycznia w obwodzie białostockim, a następnie 7 lutego na tym terenie doszło do bitwy pod Siemiatyczami, skąd ruszono na wschód, aby poruszyć ludność Litwy. Roman Rogiński ze 150 ludźmi dotarł na Polesie, które było idealną bazą na partyzantkę. Jednak jak się okazało niechęć chłopów do powstania była większa niż się początkowo wydawało. Rogiński nie znalazł oparcia wśród ludności, rozbity pod Borkami 26 lutego, został w kilka dni później schwytany przez chłopów i wydany w ręce armii carskiej. Ten incydent świadczy, jak bardzo władze powstania pomyliły się licząc na lud Ziem Zabranych, na ich przywiązanie do polskiej tradycji.
Natomiast w Kijowie Komitet Prowincjonalny na Rusi przygotowywał się do powstania w porozumieniu z KCN, ale dopiero na luty. Jednocześnie trwały rozmowy pomiędzy „białymi” i „czerwonymi”, które nie dały żadnych efektów. Komitet zdobył się jedynie na prośbę o odroczenie wybuchu do końca kwietnia. Na początku lutego 1863 roku Komitet Prowincjonalny Litewski ogłosił się rewolucyjnym rządem i wydał manifest do ludności. Oddawał on chłopom ziemie na własność bez konieczności wykupu. Dzięki tym postanowieniom „oddziały powstańcze rosły niemal z każdym dniem, masowo przystępowali do nich chłopi”. Ta sytuacja przeraziła władze carskie i zmusiła cara do wydania ukazu znoszącego wszelkie powinności chłopskie na rzecz panów.
Na przełomie lutego i marca doszło do porozumienia między Rządem Tymczasowym a komitetem białych w Wilnie, utworzono wówczas Wydział Zarządzający Prowincjami Litwy. Prezesem wydziału był Gieysztor a komisarzem du Laurans. Datę rozpoczęcia walk wyznaczono na koniec marca, kilka dni później ukazała się odezwa wzywająca Litwinów i Rusinów do walki. Nakazano naczelnikom wojskowym ogłaszać po wsiach dekrety uwłaszczeniowe. Przeprowadzono nowy podział terytorialny, a stanowiska wojewódzkie i powiatowe objęli prawie wszędzie właściciele ziemscy, natomiast „czerwoni” zostali odsunięci na podrzędne stanowiska. Nie utworzono żadnej organizacji spiskowej. W momencie, kiedy władza została opanowana przez polskie ziemiaństwo przekreślono szanse na włączenie się mas chłopskich do powstania. Nie wystarczyła nawet obietnica uwłaszczenie, niechęć chłopa do polskiego pana była zbyt silna.
Pierwsze walki rozpoczęły się już w lutym, jednak większość spośród tych osób już w następnym miesiącu znalazła się w niewoli. W maju pojawiły się oddziały w powiecie wilejskim i święciańskim. Na terenach Wileńszczyzny do powstania przyłączała się głównie ludność polska, zarówno chłopi, jak i drobna szlachta. W zachodniej Grodzieńszczyźnie włączali się też chłopi białoruscy. W połowie marca do powstania zaczęli przystępować również chłopi litewscy, była to głównie zasługa klasowej i narodowo-litewskiej opozycji przeciwko caratowi. W połowie kwietnia ruch objął powiaty: kowieński, rosieński, szawelski.
Gorzej przedstawiała się sytuacja na pozostałych obszarach rdzennej Białorusi. We wschodniej Grodzieńszczyżnie i Mińszcyżnie chłopi pozostali obojętni. Doszło nawet w połowie kwietnia do wystąpień antyziemiańskich. Dowódcą powstania litewskiego został Zygmunt Sierakowski „Dołęga”, objąwszy dowództwo nad niewielkim oddziałem skierował się do Laudy, aby tam dołączyć Kołyszki i Mackiewicza. W drodze stoczył zwycięską bitwę pod Ginietyniami. Pod koniec kwietnia w okolicach Birż pod Medejkami doszło do rozstrzygającej bitwy między wojskami rosyjskimi a powstańcami z Litwy. Bitwa ciągnęła się trzy dni, pierwsze dwa były pomyślne dla powstańców, ale drugiego dnia poległo kilku najlepszych oficerów. Trzeciego dnia, po dalszym, zaciętym oporze powstańcy podzieleni wycofali się w lasy. W tej sytuacji pierwszy impet powstania został złamany, mimo, że Mackiewicz dość szybko odtworzył oddziały. Udałą mu się jednak przetrzymać klęskę i kontynuować kampanię, tworzyły się też nowe oddziały czysto chłopskie.
W lipcu doszło do próby zamachu stanu, któremu przewodniczyli Kalinowski i Małachowski. Żądali, by Komitet ogłosił się na Litwie władzą samodzielną, dodatkowo oświadczenie uwierzytelnili pieczęcią komisarską. W tej sytuacji na miejsce du Lauransa został mianowany w Warszawie Oskar Awejde. Tymczasem na Litwie rozpoczynał się okres terroru Michaiła Murawjowa Wieszatiela, który starał się zmusić szlachtę do podpisywania oświadczenia, że potępiają powstanie. Z rozkazem tym zwrócił się najpierw do marszałków gubernialnych. Jako pierwszy dostarczył takie oświadczenia Aleksander Domeyko, marszałek gubernialny wileński, który został okrzyknięty zdrajcą a następnie próbowano go zamordować. Ta nieudana próba rozpętała terror, który rozbił organizację wileńską. Większość przywódców powstania uciekło, pozostał jedynie Kalinowski, który za zgodą Rządu Narodowego pozostał w wydziale. W praktyce Kalinowski stał się niezależnym przywódcą powstania litewskiego. Niestety, samo powstanie litewskie chyliło się już wtedy do upadku. Głównym powodem zaniku powstania na Litwie była słabnąca stale partyzantka. Zimą część oddziałów rozpuszczono, między innymi oddział Mackiewicza. Sam Mackiewicz w grudniu 1863 roku został schwytany, jeszcze w tym samym miesiącu zginął na szubienicy.
Konstanty Kalinowski został aresztowany w Wilnie pod koniec stycznia, wyrok został wykonany w marcu na Placu Łukiskim w Wilnie. Dowództwo na Litwie objął kuzyn Kalinowskiego Józef, ale już w marcu został aresztowany. „Ostatni z 247 bojów powstańczych na Litwie i Białorusi stoczono koło Poniewieża 12 X 1864 roku”.
Po stłumieniu powstania w stosunku do ludności rozpoczęto represje. „Wielu uczestników powstania oddało życie na polu walki, 669 na placu egzekucyjnym, z tego 180 w wileńskim okręgu wojennym obejmującym Litwę i Białoruś”.
Przedstawicieli warstw uprzywilejowanych wysłano na katorgę, powstańców z klas niższych wcielano do wojska lub oddawano pod nadzór policji. „Na Syberię poszło 38000 osób, przodowała tu Litwa i Białoruś, dostarczając 57% ogółu zesłanych”
Na Rusi sytuacja powstania była o wiele trudniejsza niż na Litwie. „Wybuch powstania, jak wiemy, został odłożony do maja, tymczasem zaś policja raz po raz natrafiała na ogniwa organizacji tajnej. W styczniu 1863 r. została rozbita „agentura rewolucyjna” w Odessie, w kwietniu - kółko rewolucyjne w Kijowie. W marcu nastąpiła wsypa polskiej organizacji czerwonej w pow. Skwirskim. W lutym odkryto w Kijowie tajną drukarnie.”
Ziemiaństwo starało się zapobiec wybuchowi powstania lub chociaż je odroczyć. Przedstawicielami Wydziału Prowincjonalnego na Rusi byli: Edmund Różycki, Izydor Kopernicki, Aleksander Jabłonowski. Od przywódców powstania w Królestwie żądali wkroczenia silnych oddziałów z Galicji Wschodniej na Wołyń i Podole na co nie zgodził się komitet lwowski Adama Sapiehy. W tej sytuacji Różycki z Wysockim uzgodnili, że Kijowszczyzna i Wołyń powstaną na początku maja, a wtedy wkroczy Wysocki. Podole zaś miało powstać nieco później, a z pomocą miał mu przyjść Miłkowski.
Aby przyciągnąć na swoją stronę masy ludu ukraińskiego wydano odezwę, tzw. Złotą hramotę. Główne jej założenie mówiło, że: „Ziemie orne, sianożęcią i sadyby pańskie i skarbowe, które za czynsz lub za odrobek, albo za wykup trzymali włościanie, będą od niniejszego dnia po wasze czasy własnością każdego gospodarza bez żadnej za nie zapłaty”. Chłopi przyjmowali ją w różny sposób. Czasami chętnie, były jednak miejsca, jak gubernia kijowska, gdzie chłopi ustosunkowali się do ogłoszenia wrogo, nie dając im wiary. Dochodziło nawet do napaści na powstańców, którzy rozdawali chłopom Hramoty. Należy jednak pamiętać, że chłop nienawidził dziedzica Polaka, więc wszelkie próby poderwania ich do walki za sprawę pana ciemiężyciela były nierealne. Bardzo trafnie określa to Paweł Jasienica: „Lud ukraiński zwalczał powstanie nie dlatego, że było ono polskie, lecz dlatego, iż uważał je za pańskie”. Osobną odezwę skierowano do Polaków na Rusi, która namawiała do pomocy dla Litwy i Korony. Różycki planował rozwinąć w guberni wołyńskiej (głównie w jej północnej części) partyzantkę i w tym kierunku wyruszyło z Kijowa kilka grup spiskowych, którym dowodził kpt. Władysław Rudnicki. W wielu jednak miejscach dochodziło do napaści na powstańców przez uzbrojonych chłopów. Liczne też były napady na dwory i przejezdną szlachtę.
Trochę lepiej przedstawiała się sytuacja na Wołyniu, gdzie chłopi odnosili się do powstańców bez niechęci, a nawet z życzliwością. Na początku maja Różycki na czele ok. 200 jazdy wkroczył do Lubaru, następnie zaś przeszedł do Połonnego, gdzie oczekiwał na ruch Wysockiego z Galicji, ale jak się okazało daremnie. 17 maja doszło do zwycięskiej bitwy pod Miropolem. Różycki pozostawił tam piechotę pod dowództwem Władysława Ciechońskiego, a sam z jazdą wyruszył na Podole. Lecz na Podolu nie było żadnych oznak powstańczych wystąpień. W tym czasie został rozbity oddział Cichońskiego, a za Różyckim wyruszył pościg. 26 maja doszło do bitwy pod Salichą, z której Różycki wyszedł zwycięsko i skierował swój oddział do Galicji. Kampania jego trwała zaledwie 3 tygodnie, był to początek końca powstania na Rusi.
Z końcem maja 1863 roku powstał na Ukrainie Wydział Wykonawczy Rządu Narodowego, a jego komisarzem został Marian Sokołowski, który przybył tutaj z Galicji. Uciekł jednak, gdy policja natrafiła na jego ślad, jego następcą został Antoni Chamiec.
Pod koniec roku 1863 zaczął wychodzić we Lwowie ukraiński tygodnik literacki „Meta”, który miał oparcie w kółkach młodzieżowych, tzw. „hromadach”. Organizacja ta stanowiła zalążek ukraińskiego ruchu nacjonalistycznego, wrogiego zarówno Rosji, jak i Polsce. Nie przekreślali oni porozumienia z Rządem Narodowym, jednak pod warunkiem, że Ukraina nie będzie traktowana jak prowincja, ale jak równorzędne państwo. Rząd jednak, na czele z Trauguttem nie potrafili zrezygnować z marzeń o granicy sprzed 1772 roku, nie potrafili tego zrobić nawet w tak krytycznym momencie.
Przywódcy powstania nie byli w stanie przygotować Rusi do zrywu, a wynikało to nie tylko z postawy chłopa, ale również szlachty i mieszczaństwa. W większej części Ukrainy chłopi zbroili się i napadali na powstańców „nie tylko z posłuszeństwa dla carskiej władzy, co w nadziei ostatecznej rozprawy z polskim panem”. Była to bolesna prawda o stosunkach chłopa do ziemianina, prawda, która zadecydowała o porażce, a jednocześnie uświadomiła powstańcom jak głęboko jest zakorzeniona ta nienawiść. W ich świadomości nie było miejsca na patriotyzm, na miłość do ojczyzny, bo tak naprawdę dawną Rzeczpospolitą nie utożsamiali z ojczyzną.
W roku następnym Rząd Narodowy starał się dojść do porozumienia z Gromadą, która w dalszym ciągu domagała się niezależności narodu ukraińskiego. Jednak Rząd nie był w stanie pójść na takie ustępstwa wobec Rusi. Dla tych, którzy w tym czasie stali na czele powstania rzeczą niemożliwą było odstąpić od trzystuletniej tradycji. Jedyne, na co Rząd się zdobył to obietnica autonomii, ale w ścisłym związku z Polską. Upór ten całkowicie zaprzepaścił szansę na porozumienie między obiema stronami i skazał na porażkę. Była to już ostatnia próba nawiązania współpracy między „Gromadą a Rządem.
W 1864 roku upadło powstanie w Królestwie Polskim. Represje dotknęły również powstańców z Ukrainy, ale głównie tych, którzy zostali złapani na uczestnictwie w powstaniu. Byli oni rozstrzeliwani i wieszani. Na katorgi i więzienie skazywano za pomoc udzielaną powstańcom. „Od maja 1863 roku do maja 1867 roku skazano łącznie za udział w powstaniu na Ukrainie ok. 3100, w latach 1863 - 1873 z tych samych przyczyn skonfiskowano 144 majątki. Dodatkowym środkiem represyjnym był specjalny podatek nałożony na właścicieli ziemskich”.
