Zabór rosyjski
Z Wikipedii
Ten artykuł wymaga dopracowania zgodnie z zaleceniami edycyjnymi. Należy w nim poprawić: język, styl, pomieszanie wydarzeń ważnych z incydentalnymi, przyczynkarstwo. Po naprawieniu wszystkich błędów można usunąć tę wiadomość. |
Zabór rosyjski – ziemie dawnej Rzeczypospolitej zajęte w wyniku rozbiorów przez Imperium Rosyjskie.
Obszar ziem dawnej Rzeczypospolitej pod władzą cara rosyjskiego zmieniał się na przestrzeni lat tj. od pierwszego rozbioru w 1772 r. do chwili odzyskania niepodległości przez Polskę w 1918 r. Po kongresie wiedeńskim na terenach byłego Księstwa Warszawskiego (oprócz departamentu bydgoskiego i poznańskiego) utworzono Królestwo Polskie połączone z Rosją unią personalną.Car Aleksander I oktrojował konstytucję lecz po jakimś czasie przestała być ona przestrzegana co było jednym z powodów wybuchu powstania listopadowego w 1830 r.
Spis treści |
[edytuj] I rozbiór Polski – rok 1772
W jego wyniku Rosja zajęła: polskie Inflanty, północną część województwa połockiego oraz województwa: witebskie, mścisławskie i południowo-wschodnią część mińskiego (ok. 92 tys. km²; 1,3 mln ludzi).
[edytuj] II rozbiór Polski – rok 1793
Zostały zagarnięte ziemie ukraińskie i białoruskie na wschód od linii Druja-Pińsk-Zbrucz, tj. województwa: kijowskie, bracławskie, część podolskiego, wschodnią część wołyńskiego i brzesko-litewskiego, mińskie i część wileńskiego (ok. 250 tys. km²).
[edytuj] III rozbiór Polski – rok 1795
Trzeci rozbiór objął: ziemie litewskie, białoruskie i ukraińskie na wschód od Bugu i linii Niemirów-Grodno (ok. 120 tys. km²).
[edytuj] Późniejsze zmiany
W 1807 r. zabór rosyjski objął uzyskany od Prus obwód białostocki. Na ostateczny kształt granic zaboru rosyjskiego miało wpływ utworzenie Księstwa Warszawskiego (istniało w latach 1807-1814), a po jego upadku utworzenie w 1815 r. będącego częścią Rosji Królestwa Polskiego.
Zabór rosyjski obejmował w 1815,82% terytorium dawnej Rzeczypospolitej w granicach z 1772, tj. ziemie litewsko-ruskie tzw. ziemie zabrane oraz inne ziemie rdzennie polskie. Utworzone na części terytorium zaboru Królestwo Polskie straciło swą autonomię w wyniku powstań narodowych 1830 i 1863 r.
Po I wojnie światowej i pokoju ryskim (w 1921 r.), kończącym wojnę polsko-bolszewicką, znaczna część ziem dawnego zaboru rosyjskiego pozostała przy ZSRR bądź znalazła się w granicach Litwy i Łotwy.
[edytuj] Początki zaboru
Spośród trzech zaborców Rosja odegrała rolę decydującą nie tylko jako sprawca rozbiorów, ale również ze względu na wielkość zagarniętego przez siebie obszaru. Po trzecim rozbiorze (1795) zaanektowała ponad 60% ówczesnego terytorium Rzeczypospolitej z połową jej ludności.
W dużej mierze przyczyniła się do tego władczyni Rosji - cesarzowa Katarzyna II. Prowadząc wrogą wobec naszego kraju politykę, przyłączyła do Rosji ziemie polskie i wymazała z mapy jej przedrozbiorowe granice. Sytuacja uległa krótkotrwałej zmianie po śmierci w 1796 roku. Nowym carem został syn Katarzyny, Paweł I, przychylnie nastawiony do Polaków. Wyraził on zgodę na wypuszczenie przebywającego w więzieniu petersburskim Tadeusza Kościuszki i jego towarzyszy.'
[edytuj] Czasy ponapoleońskie
Wyprawa wojsk francuskich do Rosji w 1812 roku zakończyła czasy potęgi Napoleona w Europie. O dalszych losach naszego kraju radzono na kongresie wiedeńskim w 1814 i 1815 roku. Omawiano wówczas problemy związane ze zmianami granic państw. Decydującą rolę podczas kongresu odegrał car Aleksander I. Zaproponował utworzenie z terenów byłego Księstwa Warszawskiego - Królestwa Polskiego (zwanego później Kongresówką). Liczyło ono 127 tysięcy km i 3,3 miliona mieszkańców. 27 listopada 1815 roku car nadał Królestwu konstytucję, w której tworzeniu pomagał mu Polak - książę Adam Czartoryski. Do najważniejszych postanowień w niej zawartych należały:
- związanie Polski z Rosją poprzez osobę cara, który był jednocześnie królem polskim
- zapewnienie wolności osobistej i majątkowej obywatelom
- rozporządzenie o posługiwaniu się językiem polskim w urzędach.
Namiestnikiem, czyli zastępcą cara na obszarze Królestwa Polskiego, został gen. Józef Zajączek. Naczelnym wodzem mianowano wielkiego księcia Konstantego, brata cara. Kongresówka nie była jednak niepodległym państwem, toteż idee narodowowyzwoleńcze pozostawały wciąż żywe. Pierwsze tajne związki zaczęto organizować w środowisku oficerskim. Z inicjatywy majora Waleriana Łukasińskiego powstało Wolnomularstwo Narodowe (1819). Dążyło ono do przyłączenia reszty terenów polskich do Królestwa Polskiego oraz do utrzymania tożsamości narodowej. Tajne stowarzyszenia tworzyły się również w środowisku młodzieżowym. Zaliczyć do nich należy organizację Panta Koina (gr. wszystko wspólne), której głównym celem było podniesienie poziomu umysłowego i moralnego młodego pokolenia.
[edytuj] Powstanie listopadowe
Pod koniec 1828 roku powstała tajna organizacja przy Szkole Podchorążych Piechoty w Warszawie. Za zadanie postawiła sobie wywołanie powstania. Przewodził jej ppor. Piotr Wysocki. Podchorążówka dopięła celu, rozpoczynając wieczorem 29 listopada 1830 roku powstanie. Na rozkaz Wysockiego cywilni spiskowcy zaatakowali Belweder - siedziby wielkiego księcia Konstantego, któremu udało się zbiec. Wojskowi podążyli ulicami Warszawy pod Arsenał, gdzie zdobyli broń. Władzę w mieście objęła Rada Administracyjna, która prowadziła rozmowy pokojowe z Konstantym. Wkrótce przekształciła się w Rząd Tymczasowy. Jego członkiem był m.in. Joachim Lelewel. 5 grudnia 1830 roku nowy rząd powierzył gen. Józefowi Chłopickiemu funkcję dyktatora. Ponieważ prowadził on politykę mającą na celu porozumienie z Rosją, 18 stycznia 1831 roku musiał podać się do dymisji. Sejm powołał Rząd Narodowy. Jego prezesem został książę Adam Jerzy Czartoryski, zaś na czele armii stanął gen. Michał Radziwiłł. Regularne działania wojenne rozpoczęły się na początku lutego 1831 roku. Licząca 115 tysięcy ludzi armia rosyjska pod dowództwem Iwana Dybicza wkroczyła do Królestwa, kierując się na stolicę. Wojsko polskie składało się z 50 tysięcy żołnierzy. Pierwszą zwycięską potyczkę stoczono pod Stoczkiem (14 lutego), gdzie dowodził gen. Józef Dwernicki, a generalną bitwę pod Grochowem (25 lutego 1831). Sprawujący wówczas faktyczne dowództwo gen. Józef Chłopicki został ciężko ranny. Kolejnym naczelnym wodzem mianowano gen. Jana Skrzyneckiego. Na szefa sztabu powołano natomiast gen. Ignacego Prądzyńskiego. Wkrótce nasze wojska stoczyły trzy zwycięskie bitwy: pod Iganiami, Wawrem i Dębem Wielkim. Skrzynecki nakazał jednak wstrzymać ofensywę i wycofał wojska.
26 maja 1831 roku doszło do starcia pod Ostrołęką, w którym Polacy ponieśli duże straty i tylko odważny atak artylerii Józefa Bema pozwolił im wycofać się pod Warszawę. W czerwcu zmarł głównodowodzący wojskami rosyjskimi. Stanowisko to objął Iwan Paskiewicz. Nie udało się zmusić Rosjan do wprowadzenia wojsk z Królestwa. Działania powstańcze na Litwie również zakończyły się niepowodzeniem. Opinia publiczna domagała się ustąpienia Skrzyneckiego, co tez nastąpiło 11 sierpnia. Naczelnym wodzem mianowano gen. Henryka Dembińskiego. Zmiana ta nie zadowoliła społeczeństwa. Doszło do manifestacji ludności Warszawy. Władzę przekazano gen. Janowi Krukowieckiemu, który pełnił ją jako dyktator. Jednak pobłażliwość wobec wroga doprowadziła do jego dymisji. Po krwawych walkach wojska rosyjskie 8 września 1831 roku wkroczyły do Warszawy. Powstanie listopadowe upadło. Jego klęska stała się powodem emigracji około 10 tysięcy Polaków. Większość wyjeżdżających z kraju stanowiła szlachta, choć znajdowali się wśród nich także chłopi i mieszczanie. Kierowano się do Francji, Belgii, Anglii, a nawet Stanów Zjednoczonych.
[edytuj] Zabór rosyjski po powstaniu listopadowym
Za granicą toczono dyskusje nad przyczynami klęski powstania i metodami dalszej walki o niepodległość Polski. Doprowadziło to do rozłamu wśród emigrantów. Niesnaski przybierały formę ostrych sporów. Dochodziło do nich zwłaszcza we Francji. Jednym ze stronnictw był działający tam obóz złożony z arystokracji, skupiający się wokół księcia Adama Jerzego Czartoryskiego, z siedzibą w Hotel Lambert. Program stronnictwa zakładał odzyskanie niepodległości na drodze powstania zbrojnego. Liczono na poparcie Anglii i Francji. Dostrzegano tez potrzebę zniesienia pańszczyzny i równouprawnienia zamożnego mieszczaństwa ze szlachtą. Inne poglądy głosiło Towarzystwo Demokratyczne Polskie. Powstało ono 17 marca 1832 roku również na terenie Francji. Na jego czele stanął Tadeusz Krępowiecki. Program Towarzystwa zawierał hasła walki o niepodległość w oparciu o lud i rewolucjonistów z innych krajów. Zakładał również uwłaszczenie chłopów. W Anglii tworzono Gromady Ludu Polskiego ( Grudziąż, Humań, Praga). Występowały one przeciwko szlachcie i burżuazji.
W kraju następstwem klęski powstania listopadowego były liczne represje. Namiestnikiem Królestwa został Iwan Paskiewicz. Jego okrutne rządy zaznaczyły się wzniesieniem Cytadeli warszawskiej, miejsca więzienia i straceń powstańców. Mimo to Polacy nie rezygnowali z dążeń niepodległościowych. Ważną rolę w działaniach konspiracyjnych odegrali m.in.: Józef Zaliwski, Szymon Konarski i Piotr Ściegienny. Na początku lat 60. XIX wieku ruch narodowy przekształcił się w akcje spiskową. Była to odpowiedź Polaków na brutalne działania wojsk carskich wymierzone w pokojowe manifestacje patriotyczne.
[edytuj] Powstanie styczniowe
W Warszawie powstało stronnictwo "czerwonych". Składało się ono z inteligencji, rzemieślników, oficerów w służbie rosyjskiej i studentów. Zwolennicy pełnej autonomii Królestwa na powołanie tej organizacji odpowiedzieli utworzeniem stronnictwa "białych". Działalność "czerwonych", przygotowujących powstanie, została wykryta przez władze carskie. Aby uniemożliwić rozpoczęcie zrywu, margrabia Aleksander Wielopolski, powołany przez cara na stanowisko naczelnika rządu cywilnego, zwolennik ugody z carem, zaplanował brankę, czyli pobór młodych ludzi do wojska rosyjskiego. Jednak na wieść o krokach podjętych przez zaborców przyspieszono wybuch powstania. Rozpoczęło się ono w nocy z 22 na 23 stycznia 1863 roku. Powołano do życia Rząd Narodowy ogłosił manifest wzywający do walki wszystkich Polaków. Wydał też dwa dekrety zapowiadające zniesienie pańszczyzny ( projekt ten nie został jednak zrealizowany). Zabrakło silnego wodza, który poprowadziłby cały naród do walki z znienawidzonym caratem. Na tym tle toczyły się spory między stronnictwami "białych" i "czerwonych". Pierwszym przywódcą powstania został Stefan Bobrowski. Po nim funkcję tę pełnił Ludwik Mierosławski, a następnie Marian Langiewicz, ponownie Stefan Bobrowski i Karol Majewski. Wojna od początku przybrała charakter partyzancki. Stoczono około tysiąca potyczek. Do ważniejszych należy zaliczyć starcia pod Węgrowem, Małogoszczem, Miechowem i Siemiatyczami. W październiku 1863 roku władzę dyktatorską objął Romuald Traugutt. Wiosną następnego roku został aresztowany, a potem stracony. Ostatecznym ciosem dla powstania był ukaz uwłaszczeniowy z marca 1864 roku. Nadając chłopom ziemię, car odciągnął ich od walki. Powstanie styczniowe było ostatnim zrywem narodowowyzwoleńczym Polaków w XIX wieku. Podobnie jak poprzednie próby odzyskania niepodległości, zakończyło się przegraną. Tysiące Polaków wywieziono na Syberię, język polski usunięto ze szkół i urzędów, zlikwidowano odrębność Królestwa Polskiego, powołując na jego miejsce Kraj Nadwiślański. Przez następne lata, na znak żałoby narodowej, spora część społeczeństwa nosiła czarne stroje, a także biżuterie z symbolami narodowymi.
[edytuj] Druga połowa XIX wieku
W latach 70. XIX stulecia na terenie zaboru rosyjskiego, obok stowarzyszeń wolnościowych, zaczęły powstawać organizacje socjalistyczne. Jednym z ich działaczy był Ludwik Waryński - założyciel partii Wielki Proletariat (1882). W roku 1892 socjaliści z zaboru rosyjskiego, których większość przebywała na emigracji, uchwalili w Paryżu szkic programu Polskiej Partii Socjalistycznej. W 1893 roku na czoło przywódców PPS wysunął się Józef Piłsudski. W 1906 roku doszło do podziału tej partii na PPS-Frakcję Rewolucyjną skupiającą zwolenników walki narodowowyzwoleńczej (tu działał Piłsudski) i PPS-Lewicę opowiadającą się przede wszystkim za rewolucją. W 1893 roku powstała Socjaldemokracja Królestwa Polskiego (później Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy). Głosiła ona jedność międzynarodowego ruchu robotniczego.
W 1905 roku wybuchły w Rosji strajki, które zapoczątkowały rewolucję także na ziemiach polskich objętych zaborem rosyjskim. Trwała ona do 1907 roku i przyniosła robotnikom poprawę ich sytuacji materialnej. Dała także możliwość tworzenia organizacji związkowych. Język polski powrócił do urzędów i części szkół.
[edytuj] Zobacz też
Rosja: gubernia białoruska • gubernia bracławska • gubernia czernihowska • gubernia grodzieńska • gubernia izasławska • gubernia jekaterynosławska • gubernia kijowska • gubernia kurlandzka • gubernia litewska • gubernia mińska • gubernia mohylewska • namiestnictwo podolskie • gubernia podolska • gubernia połocka • gubernia pskowska • gubernia słonimska • gubernia wileńska • gubernia wołyńska
Prusy: Nowy Śląsk • Obwód Nadnotecki • Prusy Nowowschodnie • Prusy Południowe • Prusy Wschodnie • Prusy Zachodnie
Austria: Królestwo Galicji i Lodomerii • Księstwo Oświęcimskie • Księstwo Zatorskie • Nowa Galicja