Polsko-czechosłowackie konflikty graniczne
Z Wikipedii
Od 1918 r. w stosunkach między Polską a Czechosłowacją dochodziło do konfliktów wokół kilku spornych terenów: Śląska Cieszyńskiego, Orawy, Spiszu, zaś po II wojnie światowej także ziemi kłodzkiej i raciborskiej.
Spis treści |
[edytuj] Śląsk Cieszyński
Największy konflikt graniczny dotyczył ziem Śląska Cieszyńskiego i rozgrywał się w kilku etapach, głównie między rokiem 1918 a 1938.
5 listopada 1918 w wyniku uzgodnień lokalnych rad: polskiej Rady Narodowej Księstwa Cieszyńskiego (w skład weszli: Józef Londzin, Tadeusz Reger, Jan Michejda) i czeskiej (Český Národní Výbor pro Slezsko) mieszany narodowościowo teren Śląska Cieszyńskiego został podzielony według kryterium etnicznego z zastrzeżeniem, że tę umowę muszą zaakceptować rządy centralne. Według tej umowy stronie polskiej przypaść miały powiaty bielski, cieszyński i część powiatu frysztackiego.
[edytuj] Konflikt zbrojny w 1919 r.
Ustaleń tych nie uznały władze czeskie w Pradze i zażądały wycofania oddziałów polskich, aby uniemożliwić przeprowadzenie w polskiej strefie wyborów do Sejmu. Wobec odmowy, wykorzystując zaangażowanie Polski na wschodzie oraz powstanie wielkopolskie, w dniu 23 stycznia 1919 na rozkaz premiera Karla Kramářa i prezydenta Tomasza Masaryka wojska czeskie w liczbie 16 tys. żołnierzy, z pociągiem pancernym i artylerią (pod dowództwem płk. Josefa Šnejdarka ), wkroczyły na Śląsk Cieszyński. W pierwszym dniu ofensywy Czesi zdobyli Bogumin i kopalnie Zagłębia Karwińskiego, które były bronione przez miejscowych górników i polską młodzież szkolną. 24 stycznia Czesi zajęli Karwinę, Orłową, Suchą i Jabłonków. Oddziały polskie liczyły wtedy w tym rejonie tylko 3 tys. żołnierzy pod dowództwem gen. Latinika. O świcie 26 stycznia, w dniu polskich wyborów, Czesi skutecznie natarli pomiędzy Zebrzydowicami i Kończycami Małymi na 60 osobowy oddział kpt. Cezarego Hallera (brata gen. Józefa Hallera). Jednak wkrótce około godz. 8:00 ich natarcie powstrzymała polska kompania piechoty z Wadowic por. Kowalskiego. Około południa wojska czeskie natarły na Stonawę, z której na skutek braku amunicji musiała wycofać się kompania wadowicka. Po uzupełnieniu amunicji w Smolkowicach Polacy podjęli nieskuteczną próbę odbicia Stonawy. W natarciu zginęło około 75% polskiej kompanii, z której Czesi wymordowali następnie kilkunastu polskich jeńców (pochowano ich w Stonawie). Wkrótce w rejon walk przybyły polskie posiłki pchor. Królikowskiego ze spieszonymi szwoleżerami, którzy kontratakiem odzyskali utracony teren i uniemożliwili wojskom czeskim dalsze natarcie od frontu. W związku z ponawianymi atakami czeskim od strony lewej flanki w rejonie Suchej Góry i Olbrachcic, bronionej przez 30 miejscowych milicjantów ppor. Pawlasa, gen. Latinik około godz. 17 wydał rozkaz wycofania wojsk na linię Wisły i opuszczenia oskrzydlonego Cieszyna. Następnego dnia wojska czeskie zajęły Cieszyn, Goleszów, Hermanice, Ustroń i Nierodzim. W dniach 28-30 stycznia doszło do nierozstrzygniętej bitwy pod Skoczowem, w związku z czym wieczorem, na wniosek Czechów, nastąpiło zawieszenie broni. W dniu 3 lutego podpisano polsko-czeski układ o tymczasowej granicy na Śląsku Cieszyńskim, w myśl którego ustalono linię demarkacyjną wzdłuż linii kolei koszycko-bogumińskiej. Ostatnie walki zostały podjęte przez wojsko czeskie pomiędzy 21-24 lutego. W dniu 25 lutego wojsko polskie ponownie wkroczyło do Cieszyna.
[edytuj] Podział Śląska Cieszyńskiego w 1920 r.
3 lutego 1919 władze czeskie zgodziły się w Paryżu pod naciskiem przedstawicieli Ententy na ogłoszenie plebiscytu. Jednak latem 1920 podczas ofensywy Tuchaczewskiego na Warszawę, minister spraw zagranicznych Edward Benesz wymusił podział Śląska Cieszyńskiego (wzdłuż linii rzeki Olzy) oraz spornych terenów Spisza i Orawy. W tej sytuacji planowany plebiscyt został odwołany i 28 lipca 1920 r. obradująca w Paryżu Rada Ambasadorów sama dokonała podziału tego obszaru. Polski rząd uznał aneksję Zaolzia przez Czechosłowację ze względu na pogarszającą się sytuację na froncie wojny polsko-bolszewickiej pod warunkiem przepuszczania przez Czechosłowację transportów z bronią dla Wojska Polskiego.
44% terenu o pow. 1002 km2 ze 139,6 tys. mieszkańców przypadło Polsce. Większość ziem, o pow. 1280 km2, zamieszkiwaną przez 295,2 tys. osób, w tym liczącą ok. 75-100 tys. mniejszość polską (czeski spis ludności wykazał 69 tys.)[1], znalazło się w granicach Czechosłowacji. Powstało tym samym zamieszkane w większości przez Polaków tzw. Zaolzie – część powiatów frydeckiego, frysztackiego i cieszyńskiego wraz z połową Cieszyna (odtąd Český Tešín). Nieprzychylna mniejszości polskiej polityka władz czeskich doprowadzała do konfliktów narodowościowych i emigracji części ludności polskiej, głównie najbardziej prześladowanych polskich działaczy narodowych i społecznych.
Jedną z głównych przyczyn sporu była strategiczna dla Czechosłowacji linia kolejowa z Bogumina do Koszyc - tzw. Kolej Koszycko-Bogumińska, wówczas jedyne połączenie czeskiej sieci kolejowej ze Słowacją, które wobec węgierskich roszczeń do terytorium tej ostatniej mogło stanowić o być albo nie być państwa czechosłowackiego. Ze względu na słabo rozwiniętą motoryzację, linia ta stanowiła jedyny sposób na szybkie przerzucanie wojsk w wypadku wybuchu wojny.
[edytuj] Konflikt w 1938 r.
rozegrał się w 1938 r., kiedy korzystając z nacisków, jakie Adolf Hitler wywierał na Czechosłowację, władze polskie rozpoczęły realizację przygotowywanych od 1934 r. planów rozwiązania siłowego (Komitet Siedmiu przy Sztabie Generalnym). 21 września 1938 r. Polska zażądała oddania zamieszkanej przez Polaków części Zaolzia (termin ultimatum: 30 września). Żądaniom towarzyszyła koncentracja na granicy tzw. Samodzielnej Grupy Operacyjnej Śląsk (dow. gen. Władysław Bortnowski), dywersje przygraniczne (ataki na posterunki i urzędy) oraz kampania propagandowa – w Katowicach powstały Legion Zaolziański oraz Komitet Walki o Śląsk Zaolziański. Rząd czechosłowacki ugiął się przed ultimatum 1 października, oddziały polskie wkroczyły na Zaolzie następnego dnia, zajmując jednocześnie leżącą na Słowacji, a będącą kiedyś częścią Śląska, Ziemię Czadecką aż pod przedmieścia miejscowości Čadca. W tym czasie Niemcy zajmowały Kraj Sudecki (naprz. Sudety, Śląsk Opawski, tzw. Kraik Hulczyński i inne ziemie przyznane im w Monachium).
Sprawa Zaolzia powróciła także po II wojnie światowej, w czasie której było ono wcielone – jako dawne posiadłości habsburskie – do tzw. Wielkich Niemiec (jako część rejencji katowickiej w prowincji górnośląskiej). W 1945 r. mimo polskich starań (patrz niżej ziemia kłodzka) tereny te pozostały przy Czechosłowacji.
[edytuj] Orawa
Przed I wojną światową cała Orawa należała do Węgier, górną Orawę jednak zamieszkiwała ludność polska. Początkowo Rada Ambasadorów planowała przeprowadzenie tu plebiscytu.
Podział etniczny na Orawie odzwierciedlał także podział religijny, Górna Orawa z ośrodkiem w Trzcianie była katolicka, zaś Dolna skupiona wokół Dolnego Kubina – protestancka.
W 1920 r. Polska walcząca z ofensywą Tuchaczewskiego uległa naciskom Benesza i zgodziła się dokonać podziału terenu bez plebiscytu. Konferencja Ambasadorów uznała te ustalenia i zrezygnowała z plebiscytu. Polsce przypadła część terenu Górnej Orawy – łącznie 12 wsi z Jabłonką. W 1924 doszło do wymiany terytoriów - Polska otrzymała Lipnicę Wielką, a CzechoSłowacja wsie Głodówka i Sucha Góra.
W 1938 po wystosowanym ultimatum przyłączono do Polski niewielkie terytorium Orawy (m.in. oddane w 1924 dwie wsie) - niepodległa Słowacja odzyskała je już rok później, biorąc udział w ataku na Polskę u boku III Rzeszy.
[edytuj] Spisz
W 1918 roku teren stał się kolejnym przedmiotem sporu. W 1920 Ententa przekazała większą część Spiszu Słowacji, a północno-zachodni fragment (łącznie teren 195 km²) przypadł Polsce (Polski Spisz).
Konflikt przygasał i wybuchał do 1925 r., kiedy ustalono ostateczną granicę. W 1938 r. doszło jednak do korekty – Polska przejęła od Słowacji miejscowości Jaworzyna Spiska i Podspady (obecnie część Jaworzyny) oraz wieś Leśnica. Po wybuchu II wojny światowej całość Spiszu hitlerowcy przekazali Słowacji, będącej satelitą III Rzeszy.
[edytuj] Ziemia kłodzka i raciborska
Teren dawnego czeskiego hrabstwa kłodzkiego historycznie nie jest częścią Śląska. Po wojnach śląskich ze względu na swe strategiczne znaczenie obronne wraz z ogromną większością Śląska został na mocy pokoju wrocławskiego odebrany Habsburgom przez Prusy (od 1871 w granicach Niemiec).
Po zakończeniu II wojny światowej Czesi wystąpili z pretensjami do ziemi kłodzkiej oraz powiatów prudnickiego, głubczyckiego, raciborskiego i kozielskiego – na tych terenach żyła wciąż niewielka liczba Czechów (okolice Lewina Kłodzkiego i Kudowy-Zdroju, tzw. Czeski Zakątek) oraz Morawian (powiaty głubczycki i raciborski).
W czerwcu 1945 roku doszło do ruchów czeskich wojsk w kierunku Kłodzka (do Międzylesia wysłany został pociąg pancerny) oraz Raciborza, w okolicach którego mieszkała pewna liczba ludności morawskiej. W ramach kontrposunięcia rząd polski koncentrował oddziały na linii Olzy, doszło do jednodniowego, wzajemnego ostrzeliwania pozycji. Spodziewano się bowiem uzyskać od Czechosłowacji koncesje terytorialne na Śląsku Cieszyńskim kosztem ziemi kłodzkiej (rokowania praskie 16-25 lutego 1946), jednak ostatecznie nie udało się uzgodnić żadnej wymiany. Wobec nacisków Moskwy doszło do wycofania się czeskich wojsk za linię rzeki Opawy. W maju strona czeska poszerzyła swoje żądania o port rzeczny w Koźlu, Głuchołazy oraz tereny wałbrzyskiego i jeleniogórskiego.
[edytuj] Zakończenie
10 marca 1947 pod naciskiem Moskwy doszło do podpisania układu o przyjaźni między Polską a CSRS, jednak kwestie graniczne (ziemia kłodzka, Zaolzie) pozostawiał on nieuregulowane. Dopiero 13 czerwca 1958 rządy PRL i CSRS podpisały porozumienie zamykające spory graniczne i zatwierdzające:
- na Śląsku Cieszyńskim polsko-czeską granicę z roku 1920
- na Spiszu linię ustaloną w roku 1924
- w pozostałej części linię graniczną sprzed roku 1938 z ziemią kłodzką po jej północnej – wówczas już polskiej – stronie
- korektę graniczną z Czechosłowacją z 1958 roku.
Morawianie żyjący na Śląsku w okolicy Raciborza i Opola oraz Czesi z Kotliny Kłodzkiej i okolic Strzelina, podczas akcji weryfikacyjnej zostali w większości pozytywnie zweryfikowani.
[edytuj] Zobacz też
- położenie międzynarodowe II Rzeczypospolitej
- Zaolzie
- Śląsk Opawski
- kalendarium historii Śląska
- Granice i podział administracyjny Śląska na przestrzeni wieków
