Literatura szwedzkojęzyczna
Z Wikipedii
Literatura szwedzkojęzyczna – termin odnoszący się do dzieł literackich stworzonych w języku szwedzkim w samej Szwecji oraz twórczości literackiej w języku szwedzkim pisanej w Finlandii i na Wyspach Alandzkich. W artykule omówiono także twórców piszących po łacinie, jeśli ich działalność miała istotny wpływ na rozwój kultury i literatury szwedzkojęzycznej.
Pierwsze przypisywane literaturze szwedzkojęzycznej teksty o charakterze literackim związane są z datowaną na XI wiek kulturą kamieni runicznych. Po wprowadzeniu chrześcijaństwa literatura ta, choć z pewnym opóźnieniem, rozwijała się w rytm europejskich przemian kulturowych. Najwybitniejszym przedstawicielem średniowiecza była tworząca pisma mistyczne, katolicka współpatronka Europy św. Brygida Szwedzka (ok. 1302-73). Następnym momentem, gdy na gruncie literatury szwedzkiej pojawiły się osobowości o formacie ogólnoeuropejskim, było oświecenie. Warto tutaj wspomnieć przyrodnika Karola Linneusza (1707-78), mistyka Emanuela Swedenborga (1688-1772) i barda Carla Michaela Bellmana (1740-95). Swoją obecność w kulturze światowej zaznaczyli też Szwedzi na przełomie XIX i XX wieku naturalistycznymi i mistycznymi dramatami autorstwa Augusta Strindberga (1849-1912) oraz żywą prozą Selmy Lagerlöf (1858-1940). Ich osiągnięciom dorównał w XX wieku eksperymentator, poeta, prozaik i dramaturg Pär Lagerkvist (1891-1974). Ogromną popularność zdobyły napisane w języku szwedzkim dzieła Astrid Lindgren (1907-2002), autorki Dzieci z Bullerbyn, oraz Tove Jansson (1914-2001), twórczyni świata Muminków.
[edytuj] Czasy przedhistoryczne
Świadectwa początków tradycji literackich Szwecji zachowały się do naszych czasów jedynie w formie szczątkowej, gdyż utwory były w tamtych czasach przekazywane ustnie. O istnieniu bogatej kultury oralnej świadczą na przykład informacje przekazane przez Adama z Bremy (ok. 1040-1081) na temat pieśni śpiewanych w pogańskiej świątyni w Uppsali.
Pewne ułamki utworów literackich przetrwały do naszych czasów także dzięki kamieniom runicznym, na których czasami można spotkać zapisane futharkiem fragmenty o charakterze poetyckim. Istotnym zabytkiem świadczącym o istnieniu oralnej kultury literackiej jest Kamień z Ramsund (wyryty ok. roku 1000), który przedstawia w formie obrazków skomplikowaną legendę o Sygurdzie Fafnesbane znaną także jako Saga rodu Wölsungów.
Część tradycji literatury szwedzkiej przetrwała prawdopodobnie w utworach tradycyjnie łączonych z innymi literaturami. Odnotowuje się na przykład fakt, że istotne fragmenty Heimskringli (ok. 1225) Snorriego Sturlusona (1179-1241), zwyczajowo wiązane z literaturą islandzką lub norweską osadzone są w szwedzkich realiach okolic Gamla Uppsala. Także należący do literatury angielskiej poemat Beowulf (wersja oralna ustalona ok. VIII wieku) w dużej części opiera się na wątkach ściśle związanych z terenami Szwecji.
[edytuj] Średniowiecze i unia kalmarska (1100-1527)
Najstarszymi średniowiecznymi zabytkami literatury szwedzkiej są prawa ziemskie z XIII w. Za najstarsze z nich uważane są Västgötalagen. W tym samym XIII wieku żył Petrus de Dacia (lata 30. XIII wieku - 1289) uważany za pierwszego szwedzkiego pisarza. Wraz z rozprzestrzenianiem się chrześcijaństwa zaczęła się pojawiać także literatura religijna, na którą składały się tłumaczenia oficjów, hymnów i fragmentów Biblii oraz różnego rodzaju egzempla. Ważnym zbiorem takich egzemplów była Fornsvenska legendariet (Staroszwedzka legenda) z XII wieku. W wieku XIV na południu Szwecji pojawiła się literatura dworska. Z polecenia żony norweskiego króla Håkona V Magnussona, królowej Eufemii, zostały przeniesione na grunt języka szwedzkiego trzy, znane na kontynencie europejskim, romanse rycerskie (Eufemiavisor – Pieśni Eufemii), zaś w Erikskrönika (Kronice Eryka) znalazł się, stworzony całkowicie z inspiracji politycznych, opis walki o władzę z okresu wokół roku 1300. Obie te księgi zostały zapisane w popularnej w średniowieczu formie wierszowej zwanej knittelvers. Jednak największą pisarką tych czasów była św. Brygida (ok. 1302-73), która w Objawieniach (szw. Himmelska uppenbarelser) przedstawiała swoje natchnione wizje oraz atakowała politycznych i kościelnych wrogów.
Czasy unii kalmarskiej przyniosły obniżenie jakości twórczości literackiej. Z okresu tego warto wspomnieć dwie pieśni Frihetsvisan (Pieśń wolności) i Trohetsvisan (Pieśń wierności) autorstwa biskupa Thomasa Simonssona (ok. 1380-1443).
Warte uwagi są też nordyckie ballady, które w tradycji ludowej, jako swego rodzaju eposy, przetrwały bardzo długo i miały wpływ na literaturę aż po XX w. Jednak utwory te ze względu na niechęć hierarchii kościelnej zaczęły być spisywane dopiero w XVI wieku. W tradycji ludowej przekazywane były też drobne formy o cechach literackich takie jak zagadki czy przysłowia.
[edytuj] Reformacja (1527-1648)
W czasie reformacji nastąpiła stagnacja w literaturze szwedzkiej. Po okresie unii kalmarskiej, gdy centrum władzy i kultury znajdowało się w Danii, a lokalni możnowładcy zajmowali się potyczkami politycznymi, a nie rozwojem kulturalnym kraju, następny okres nie był bardziej szczęśliwy. Gustaw I Waza musiał przede wszystkim zabezpieczyć niezależność państwa, która to wartość osiągana była kosztem uniwersytetów, a co za tym idzie kosztem rozwoju kulturowego kraju. Jego synowie i następcy Eryk XIV Waza i Jan III Waza, choć dbali o poprawę tej sytuacji, nie zdołali przezwyciężyć wieloletnich zaniedbań w tej dziedzinie. W tym czasie zaznaczył się, wynikający z kulturowych związków reformacji silny wpływ języka średnio-dolno-niemieckiego.
W roku 1541 powstało nowe tłumaczenie Pisma Świętego, Biblia Wazów, które z drobnymi zmianami wydawane było regularnie do roku 1917. Stanowiło ono istotny element kształtowania się jednolitego języka szwedzkiego. W czasach tych zdecydowanie dominowała literatura religijna wspierająca ruch reformacji. W jej tworzeniu kluczową rolę grał Olaus Petri (1493-1552), który był jednym z najważniejszych tłumaczy Biblii Wazów, przetłumaczył i stworzył wiele szwedzkich psalmów oraz dużą liczbę własnych, oryginalnych pism religijnych. Był on także autorem najlepszego pozareligijnego utworu tego okresu – En swensk cröneka (Szwedzka kronika).
Pod koniec tego okresu pojawiła się przestrzeń, w której mogła zaistnieć literatura świecka. Jej głównym autorem był Lars Wivallius (1605-69) – jeden z największych awanturników tych czasów. Jego wiersze były nasycone miłością do wolności i natury. Z kolei Johannes Messenius (ok. 1579-1636) był pierwszym pisarzem, który tworzył na ziemi szwedzkiej dramaty o tematyce świeckiej.
[edytuj] Epoka wielkości (1648-1721)
Literatura renesansu wkroczyła do Szwecji dopiero w XVII w. Częste kontakty z Europą kontynentalną wynikające z wojen prowadzonych przez Szwecję w pierwszej połowie tego wieku doprowadziły do zaszczepienia na gruncie szwedzkim właściwych dla tej epoki form literackich. Dużą rolę w stymulowaniu twórczości literackiej grał w drugiej połowie wieku dwór królowej Krystyny.
Głównym przedstawicielem literatury tych czasów był Georg Stiernhielm (1598-1672), który próbował ustanowić podwaliny szwedzkiej poezji poprzez naśladownictwo antyku. Napisany heksametrem epos Hercules (Herkules), 1658, zainspirował cały szereg jego następców. Zainteresowanie klasycznymi formami poetyckimi spowodowało, że w 1651 roku pojawił się pierwszy napisany po szwedzku systematyczny opis form poetyckich Det svenska poeteri (Szwedzka poetyka), 1651, autorstwa Andreasa Arvidiego (ok. 1620-1673). W czasach tych swój punkt szczytowy przeżywał też rozumiany dosłownie szwedzki gotyzm, którego wyznawcą był Stiernhielm, a którego ukoronowanie stanowiło dzieło historyczne Atland, eller Manheim (Atlantyda lub Manheim), 1677-1702, autorstwa Olausa Rudbecka (1630-1702). Na szczególną uwagę zasługuje też poezja bachiczna oraz religijna autorstwa Lucidora (Larsa Johanssona, 1638-74), który uważany jest często za największy talent poetycki tego okresu.
W latach 70. XVII w. liryka barokowa osiągnęła swój punkt szczytowy, jeśli chodzi o liczbę tworzonych utworów. Pochodzące z tego okresu psalmy, a także wiersze okolicznościowe pisane na śluby i pogrzeby, wyrażały z jednej strony niepohamowaną radość życia, a z drugiej strach przed śmiercią. Utwory te były pisane pod wpływem włoskiego marinizmu, a do najważniejszych poetów uprawiających ten styl należeli Gunno Dahlstierna (1661-1709), Israel Holmström (ok. 1660-1708), Johan Runius (1679-1713) i Jacob Frese (1690-1729).
Szwedzki dramat tego okresu nie przyniósł żadnych wybitnych dzieł, jednak warto nadmienić, iż po raz pierwszy utwory dramatyczne zaczęły służyć rozrywce. Wartym odnotowania twórcą dramatycznym tego okresu był Urban Hiärne (1641-1724).
[edytuj] Klasycyzm, oświecenie i epoka przedromantyczna (1721-1809)
W roku 1732 ujrzał światło dzienne pierwszy numer pierwszego szwedzkiego tygodnika moralistyczno-satyrycznego, Then swänska Argus. Jego redaktorem naczelnym był Olof von Dalin, który kierował pismo do publiczności mieszczańskiej. Dalin pisał wiersze pod wpływem pochodzącego z Francji klasycyzmu, a w późniejszym okresie zrobił dużą karierę jako poeta nadworny. Spisana przez niego kronika Svea rikes historia (Historia królestwa Szwecji) rozprawiała się z gotystycznym mitem o pochodzeniu Szwedów od plemienia Gotów.
Wśród współczesnych Dalina wyróżniała się Jadwiga Charlotta Nordenflycht, która była jego największą konkurentką. Jej liryka miała częściowo charakter osobisty i uczuciowy, a częściowo poświęcona była walce o intelektualne prawa kobiet.
Charakterystyczne jest to, iż w okresie oświecenia do literatury trafili ludzie o typowo naukowych zainteresowaniach. Emanuel Swedenborg (1688-1772), który początkowo zajmował się działalnością badawczą w zakresie nauk przyrodniczych, po przejściu duchowo-psychologicznego kryzysu około roku 1736 zaczął spisywać swoje mistyczne wizje. Utwory te wywarły silny wpływ nie tylko na literaturę szwedzką, ale także na całą kulturę europejską. Z kolei Karol Linneusz (1707-78) trafił do literatury dzięki swoim spisanym po szwedzku raportom z podróży w różne części Szwecji (Dalarna, Götaland, Skåne, Småland itd.). Ich walory literackie, wynikające ze szczególnej elegancji stylu i osobistego tonu przedstawienia, sprawiły, że Linneusz bywa zaliczany do największych stylistów XVIII-wiecznej Szwecji.
.png/180px-Anna_Maria_Lenngren_(z_Svenska_Familj-Journalen).png)
Jedyne w swoim rodzaju miejsce w literaturze tego okresu zajmuje bard Carl Michael Bellman (1740-95), który w swoich pieśniach z Fredmanowskich posłań i pieśni (szw. Fredmans epistlar) stworzył wyjątkowe, doskonale broniące się do dziś połączenie tekstu i muzyki.
Późniejszy okres oświecenia w Szwecji znajdował się pod silnym wpływem dworu królewskiego. Gustaw III był wielkim mecenasem sztuki końca XVIII wieku. Z jego inicjatywy powstała Opera Królewska oraz Akademia Szwedzka. Okres ten bywa nazywany erą gustawiańską. Działalność monarchy spowodowała wzrost rangi literatury, jednak najzdolniejsi twórcy, ceniąc swą niezależność, tworzyli w pewnej opozycji do tego nurtu. Dwoje najważniejszych przedstawicieli późniejszego etapu szwedzkiego oświecenia to Johan Henric Kellgren oraz jego następczyni Anna Maria Lenngren. Oboje przyciągnęli dużą publiczność, ponieważ współpracowali z czasopismem Stockholms Posten, które w tym czasie było głównym nośnikiem i propagatorem idei oświecenia w Szwecji. Kellgren przede wszystkim bronił oświecenia przed będącymi pod wpływem Pieśni Osjana, prac filozoficznych Rousseau i utworów młodego Goethego reprezentantami prądów przedromantycznych takimi jak Thomas Thorild czy Bengt Lidner.
[edytuj] Romantyzm i realizm (1809-1870)
okładka z 1810 r.
W roku 1810 pojawiły się dwa pisma literackie – Polyfem w Sztokholmie i Phosphoros w Uppsali – które przeciwstawiały się klasycyzmowi z kręgu Akademii Szwedzkiej i przyczyniły się do rozwoju romantyzmu. Wokół nich zgromadziła się grupa twórców określana nazwą nowi romantycy (szw. nyromantikerna). Do jej członków należał Per Daniel Atterbom, który stał się jednym z najważniejszych przedstawicieli tej epoki w Szwecji. Przyjaciel Atterboma Erik Gustaf Geijer, a także Jezajasz Tegnér reprezentowali romantyzm o charakterze narodowym, który odwoływał się do staronordyckiej historii i tradycji szwedzkiego gotyzmu. Geijer w swoim wierszu Vikingen (Wiking) wprowadził do literatury Wikingów, którzy byli głównymi bohaterami Frithiofowej sagi (szw. Frithiofs saga) Tegnéra i wielu późniejszych tekstów. Znaczącą rolę w propagowaniu szwedzkiej ludowości oraz tradycji nordyckiej w literaturze religijnej tych czasów odegrał Johan Olof Wallin, który był głównym redaktorem i twórcą wielu utworów ze szwedzkiego zbioru psalmów z początku XIX wieku. Największym poetą romantyzmu w Szwecji był Erik Johan Stagnelius, który umarł, mając zaledwie trzydzieści lat, i który zaczął zdobywać znaczenie dopiero po śmierci.
Na przełomie lat 30. i 40. XIX wieku napięcie społeczne między nurtami konserwatywnym i liberalno-burżuazyjnym spowodowało zwrócenie się literatury ku mimetyzmowi. W tym okresie pojawiły się też pierwsze godne odnotowania powieści. Jednym z pierwszych utworów tego typu, jeszcze mocno przesyconym ideami romantyzmu, był Drottningens juvelsmycke (Klejnot królowej) Carla Jonasa Love Almqvista z roku 1835. Pięć lat później, w roku 1839, Almqvist opublikował powieść Det går an (To uchodzi), w której stawiał pod znakiem zapytania instytucję małżeństwa, opisując żyjącą wspólnie parę niemającą kościelnego ślubu. Powieść ta, która doprowadziła do załamania kariery urzędniczej Almqvista, świadczyła o zwrocie literatury ku lepiej nadającemu się do ukazywania problemów społecznych realizmowi. W ramach tego prądu największe sukcesy święciły trzy kobiety: Fredrika Bremer, Sophie von Knorring i Emilie Flygare-Carlén, z których w największym stopniu pierwsza poprzez swoje utwory (choćby na przykład powieść Hertha) zaznaczyła wysiłki emancypacyjne kobiet tych czasów.
W okresie tym tworzyli również wybitni poeci. Mieszkający w Finlandii Johan Ludvig Runeberg (1804-77) tworzył początkowo idylliczne wiersze oparte o ludowe wątki, z czasem jednak zwrócił się ku poezji religijnej, a w późniejszym okresie – heroicznej, opisującej dzieje walki narodowej w czasie wojny z lat 1808-09. W Szwecji właściwej zaś tworzył Viktor Rydberg (1828-95), którego literatura pełna była zaangażowania w idee rewolucji francuskiej i liberalizmu. Ten ostatni oprócz wierszy tworzył także prozę, jego powieść Den siste athenaren (Ostatni Ateńczyk) stanowi krytykę dogmatycznego chrześcijaństwa.
,_painted_by_Carl_Larsson.jpg/180px-Selma_Lagerlof_(1908),_painted_by_Carl_Larsson.jpg)
[edytuj] Naturalizm i początek XX w. (1870-1914)
Do najznakomitszych pisarzy tego okresu należeli przede wszystkim August Strindberg (1849-1912) i Selma Lagerlöf (1858-1940). Strindberg w roku 1879 dokonał przełomu w szwedzkiej literaturze swoją pierwszą powieścią Czerwony Pokój (szw. Röda rummet). Następnie napisał kilka mniejszych utworów, by w końcu zwrócić się ku teatrowi. Naturalistycznymi dramatami Ojciec (szw. Fadren, 1887) i Panna Julia (szw. Fröken Julie, 1888) zdobył sobie międzynarodowe uznanie, które utrwalił dzięki napisanym później, zupełnie odmiennym stylistycznie symbolistycznym utworom: Gra snów (szw. Ett drömspel, 1902) i Sonata widm (szw. Spöksonaten, 1907). Laureatka Nagrody Nobla, Selma Lagerlöf, wystąpiła po raz pierwszy publicznie powieścią Gösta Berling (szw. Gösta Berlings saga, 1891). Inna ważna jej książka, Cudowna podróż (szw. Nils Holgerssons underbara resa genom Sverige, 1906-07), była w zamyśle ułożonym w zabawną formę podręcznikiem do szwedzkiej geografii.
Te dwie największe postacie szwedzkiego piśmiennictwa tego okresu wkraczały w literaturę w różnych okresach. Debiut Strindberga przypadał na moment, gdy w wyniku wpływów duńskich (Georg Brandes) i norweskich (Henryk Ibsen) szczególnej siły nabrał nurt realistyczny propagowany przez ruch zwany Młodą Szwecją. Najważniejsi przedstawiciele tej grupy to: główny ideolog, Gustaf af Geijerstam (1858-1909), Anne Charlotte Leffler (1849-92) oraz jeden z najważniejszych krytyków literackich końca XIX i początku XX wieku – Oskar Levertin (1862-1906). Silny ośrodek literacki w tym okresie stanowiła Skania, z której wywodzili się tacy autorzy jak Albert Ulrik Bååth (1853-1912), Ola Hansson (1860-1925), Victoria Benedictsson (1850-88).
Ostatnia dekada XIX wieku stała pod znakiem odwrotu od form realistycznych ku przekazom kładącym mocniejszy nacisk na uczucia, witalność oraz tradycję. Taki klimat stworzył esej programowy Renässans (Renesans) Vernera von Heidenstama (1859-1940) z roku 1889 i to właśnie on utorował drogę debiutowi Selmy Lagerlöf. Sam Heidenstam, który został później noblistą, był autorem pełnych siły witalnej wierszy oraz utworów historycznych, np. Svenskarna och deras hövdingar (Szwedzi i ich wodzowie, 1908-10). Równie silnym głosem poetyckim tej dekady był Gustaf Fröding (1860-1911), który dysponował mistrzowskim opanowaniem form poetyckich i nadzwyczajną zdolnością opisywania postaci w wierszach przy jednoczesnej umiejętności wyrażania współczucia w cierpieniu. Trzecią najważniejszą postacią tego okresu był, pośmiertny laureat Nagrody Nobla, Erik Axel Karlfeldt (1864-1931), który łączył w swej liryce w niezwykle udany sposób symbolistyczną formę z wiejskimi korzeniami i tradycją.
Pierwsza dekada XX wieku stała pod znakiem dekadentyzmu. Głównym jego reprezentantem w literaturze szwedzkiej był Hjalmar Söderberg (1869-1941), którego utwory odmalowywały z ogromną stylistyczną elegancją pesymistyczny obraz człowieka – jego bohaterowie to pozbawieni wszelkiej godności próżniacy. Debiutancką powieścią Söderberga są Förvillelser, 1895 (Zabłąkania), jego pierwsze arcydzieło to skandalizująca książka Doktor Glas (szw. Doktor Glas, 1905), zaś Niebłahe igraszki (szw. Den allvarsamma leken, 1912), jest jedną z klasycznych pozycji szwedzkiej literatury miłosnej.
Do najważniejszych poetów tego okresu należą symbolista i modernista Vilhelm Ekelund (1880-1949) oraz operujący dekadencką atmosferą podobną do książek Söderberga Bo Bergman (1869-1967).
[edytuj] Wojny światowe i okres międzywojenny (1914-1945)
Literatura po roku 1914 bardziej niż dotychczas skłaniała się ku problemom niższych warstw społecznych. Krytyczne przedstawienie mieszczaństwa opierane było na własnych doświadczeniach autorów, a w latach 20. i 30. przybrało formę utworów autobiograficznych. W okresie tym na szczególną uwagę zasługują Hjalmar Bergman (1883-1931), który w humorystyczny i zabawny sposób opisywał złe strony ludzkiej natury, a którego Makurells in Wadköping, 1919 (Makurellowie w Wadköping) opisywały miejską społeczność szwedzkiego małego miasteczka. Oprócz niego Sigfrid Siwertz (1882-1970), Gustaf Hellström (1882-1953), Ludvig Nordström (1882-1942) i Elin Wägner (1882-1949) portretowali ówczesną Szwecję przechodzącą przemianę ze społeczeństwa tradycyjnego w społeczeństwo przemysłowe. Sigfrid Siwertz opisał w swojej powieści Selambowie (szw. Selambs, 1920), różne rodzaje aspołecznego egoizmu; Gustaf Hellström w Snörmakare Lekholm får en idé 1927 (Koronkarz Lekholm wpadł na pomysł) ukazał wielopokoleniową historię rodziny, która czyniła wielkie wysiłki, aby wyedukować swoje dzieci; Ludvig Nordström w Landsorts-bohème 1911 (Bohema z małego miasteczka) przestawił rabelaisowskie studium prowincjonalnej degeneracji; Elin Wägner – nowoczesną, pracującą zawodowo kobietę w Norrtullsligan, 1908 (Norrtullska banda) oraz walkę o prawa wyborcze kobiet w Pennskaftet, 1910 (Obsadka). Powieści o podobnej tematyce pisali także Agnes von Krusenstjerna (1894-1940), Olle Hedberg (1899-1974) i Fritiof Nilsson Piraten (1895-1972).
Autorzy pochodzący z klasy robotników czy drobnych chłopów, przeważnie samouki, przedstawiali w powieściach na motywach autobiograficznych socjalną niedolę swojego środowiska. Pierwszym autorem z tej grupy, który zdobył szersze uznanie, był Martin Koch (1882-1940) ze swoim Arbetare, en historia om hat 1912 (Robotnicy, historia gniewu). Oprócz niego do tej grupy zaliczają się Vilhelm Moberg (1898-1973), który ukazywał walkę drobnych rolników z nowymi czasami, ale jest najbardziej znany ze swojego cyklu emigracyjnego: Emigranci (szw. Utvandrarna, 1949), Imigranci (szw. Invandrarna, 1952), Nybyggarna, 1956 (Osadnicy), i Sista brevet till Sverige, 1959 (Ostatni list do Szwecji); Ivar Lo-Johansson (1901-90) oraz Jan Fridegård (1897-1968), pokazywali mroczne życie komorników, jak choćby w Godnatt, jord, 1933 (Dobranoc, ziemio) Lo-Johanssona; zaś Moa Martinsson (1890-1964) opisywała trudną codzienność robotnic w fabrykach, widoczną choćby w powieści Mor gifter sig, 1936 (Matka wychodzi za mąż).
Tak jak w ostatnich latach XIX wieku postaciami najwyższej rangi byli Selma Lagerlöf i August Strinberg, w czasach po I wojnie światowej podobnie wysoko ceniono twórczość noblisty Pära Lagerkvista (1891-1974). Zaznaczył on swoją aktywność we wszystkich rodzajach literatury. W swoich esejach programowych z czasu I wojny światowej wypracował nowy, ekspresjonistyczny styl literacki, który rozwinął w swoich wierszach, dramatach i częściowo w prozie. Szczególnie warte uwagi są zbiór wierszy Ångest, 1916 (Trwoga), który zaznaczył początek nowoczesnej liryki w Szwecji, a także powstałe pod wpływem rosnącego w siłę narodowego socjalizmu powieści Kat (szw. Bödeln, 1933) i Karzeł (szw. Dvärgen, 1944), ukazujące tkwiące w człowieku zło.
Nowoczesną lirykę z wpływami ekspresjonizmu, futuryzmu i surrealizmu zaprogramowaną przez Lagerkvista tworzyli też Birger Sjöberg (1885-1929), którego styl najpełniej rozwinął się w zbiorze Kriser och kransar, 1926 (Kryzysy i laury), Artur Lundkvist (1906-91) oraz Harry Martinson (1904-78). Tych dwóch ostatnich należało również do autorów znaczącego zbioru wierszy Fem unga (Pięciu młodych), który ukazał się w roku 1929. Obok nich warto wymienić jeszcze Karin Boye (1900-41), której wiersze naznaczone były wpływem idei socjalistycznych oraz psychoanalizy, a także Gunnara Ekelöfa (1907-68) – najbardziej radykalnego przedstawiciela modernizmu. Spośród poetów okresu przedwojennego warto jeszcze wymienić takie postaci jak Johannes Edfelt (1904-97), Hjalmar Gullberg (1898-1961) i Nils Ferlin (1898-1961).
Na szwedzkiej literaturze wywarły swe piętno polityczne przemiany w Niemczech. Obok wspomnianych wcześniej utworów Lagerkvista Karin Boye w roku 1940 opublikowała powieść antyutopijną Kallocain (Kallokaina), zaś Eyvind Johnson (1900-76) w latach 1941-43 w cyklu Krillon wyraził swój sprzeciw wobec nazizmu.
[edytuj] Po II wojnie światowej (1945-2000)
[edytuj] Lata 40.
W pierwszych latach po wojnie w literaturze szwedzkiej nastąpił prawdziwy przełom. Pytania egzystencjalne były – przede wszystkim w liryce – oddawane za pomocą eksperymentalnej i chaotycznej formy, wywodzącej się z modernizmu. Do poetów, którzy mocno zaznaczyli swoją obecność w tym nurcie, należeli Erik Lindegren (1910-68), Karl Vennberg (1910-95), Werner Aspenström (1918-97), Elsa Grave (1918-2003) i Rut Hillarp (1914-2003). Do reprezentantów prozy w tym okresie należeli Lars Ahlin (1915-97), który opisywał świat wyobrażeń i posługiwał się estetyką antynaturalistyczną szczególnie widoczną w jego debiutanckiej powieści Om (Jeśli) z roku 1946. Innym ważnym prozaikiem był Stig Dagerman (1923-54), którego symboliczne i groteskowe powieści krążyły wokół skomplikowanych powiązań winy i strachu. Jedną z nich były Weselne kłopoty (szw. Bröllopbesvär) z roku 1949.
[edytuj] Lata 50.
Z czasem jednak, już na początku lat 50., spośród powojennych eksperymentów formalnych wyłoniła się powieść realistyczna, której przedstawicielami m.in. byli Sara Lidman (1923-2004), opisująca w swojej powieści Bagienne maliny (szw. Hjortronlandet, 1955) życie drobnych rolników w Norrlandii. Powieść filozoficzną reprezentował Willy Kyrklund (ur. 1921), którego Mästaren Ma z roku 1952 (Mistrz Ma) uważana jest za ważną powieść tej dekady. Pytania egzystencjalne i religijne stawiała w swojej prozie Birgitta Trotzig (ur. 1929). Jej autorstwa była pesymistyczna powieść Między niebem a morzem (szw. En berättelse från kusten) z roku 1961. W latach 50. pojawiła się też pierwsza znacząca powieść Pera Andersa Fogelströma (1917-98), Lato z Moniką (szw. Sommaren med Monika), 1951, portretująca życie w wielkim mieście. Inni znaczący prozaicy tych lat to Lars Gyllensten (1921-2006) oraz Tora Dahl (1886-1982).
W poezji lat 50. wyróżniali się Lars Forsell (ur. 1928) i Tomas Tranströmer (ur. 1931), którzy korzystali w swoich wierszach z nowoczesnych, opartych na konkrecie zdobyczy z zakresu środków wyrazu. Oprócz nich warto wspomnieć twórców takich jak Majken Johansson (1930-93), Göran Printz-Påhlson (1931-2006), Folke Isaksson (ur. 1927), Bo Setterlind (1923-91) oraz Sandro Key-Åberg (1922-91).
[edytuj] Lata 60.
W latach 60. literatura szwedzka zwróciła się ku problematyce społecznej obejmującej cały glob. Nowa świadomość polityczna, obejmująca również politykę światową, prowadziła do powstania utworów krytycznych wobec współczesnego społeczeństwa. Beletryzowany dokument i reportaż przechodziły kulminacyjny punkt rozwoju. Jan Myrdal (ur. 1927) w roku 1963 opublikował Rapport från en kinesisk by, (Raport z chińskiej wioski). W nurt ten wpisywały się kroniki podróży po Ameryce Łacińskiej i Azji Svena Lindqvista (ur. 1932), Rozmowy w Hanoi, 1966 (szw. Samtal i Hanoi) wspomnianej wcześniej Sary Lidman, czy książki z reportażami z Afryki Pära Wästberga (ur. 1933). W dekadzie tej debiutował Per Olov Enquist (ur. 1934), który należy do bardziej znanych szwedzkich pisarzy. Z tego okresu warto wspomnieć jego nagrodzoną przez Radę Nordycką powieść dokumentalną Legionärerna, 1968 (Legioniści) o wydalaniu ze Szwecji do Związku Radzieckiego osób pochodzących z krajów bałtyckich.
Społeczne zaangażowanie znalazło także swój wyraz w poezji. W tym nurcie plasowali się Göran Sonnevi (ur. 1939) oraz Sonja Åkesson (1926-77). Eksperymentalną poezję konkretną uprawiali m.in. Bengt Emil Johnson (ur. 1936) oraz Åke Hodell (1919-2000). W tym czasie zadebiutował też w poezji, bardziej znany jako dramaturg, Lars Norén (ur. 1944). Jego surrealistyczne wiersze nie były oderwane od rzeczywistości i nawiązywały do wydarzeń światowych.
[edytuj] Lata 70.
Na początku lat 70. jako reakcja na obecność polityki światowej w literaturze stały się aktualne także kwestie polityki wewnętrznej, przede wszystkim związane z sytuacją kobiet. Były one poruszane na przykład w För Lydia, 1973 (Dla Lidii) autorstwa Gun-Britt Sundström (ur. 1945) lub też w Dotter till en dotter, 1977 (Córka córki) autorstwa Inger Alfvén (ur. 1940). Podobny charakter miała opisująca szwedzką służbę zdrowia książka Dom Babel (szw. Babels hus), 1978, Pera Christiana Jersilda (ur. 1935).
Również w ramach reakcji na tematy z lat 60. powróciła w tym okresie powieść o charakterze epickim. Przy pomocy cykli powieściowych portretowano proces przechodzenia różnych regionów kraju ze starego w nowe. Lars Gustafsson (ur. 1936) oddał w cyklu Sprickorna i muren (Szczeliny w murze) klimat współczesnej Szwecji (po polsku z tego cyklu ukazała się m.in. powieść Wełna, szw. Yllet). Sven Delblanc (1931-92) w swoim, zaczynającym się książką Rzeka pamięci, 1970, cyklu o Hedeby (szw. Hedebysvit) przedstawił wiejską Södermanlandię. Kerstin Ekman (ur. 1933) wydała trzytomowy cykl o XIX-wiecznych robotnicach z małej gminy w Södermanlandii, jednak bardziej znana jest jej późniejsza powieść Czarna Woda (szw. Händelser vid vatten, 1993). Wspominana już Sara Lidman wróciła na scenę literacką swoją pięciotomową epopeją kolejową (szw. Jernbaneepos), opisującją XIX-wieczne czasy kolonizacji jej rodzinnej Västerbotni. Göran Tunström (1937-2000) przedstawiał w swoich książkach krainę Värmland. Z książek tego autora na uwagę zasługują Prästungen, 1976, (Dzieciak pastora) i Oratorium na Boże Narodzenie (szw. Juloratoriet, 1983). W dekadzie tej debiutuje też powieścią Jack (Jack, 1976) reprezentant nurtu bitników, piosenkarz rockowy Ulf Lundell (ur. 1949).
Poezja była zaangażowana w podobne tematy – Göran Palm (ur. 1931) wynajął się do pracy jako robotnik w koncernie Ericssona i w swoich wierszach opisał uczucia związane ze swoim tam pobytem.
[edytuj] Lata 80. i 90.
Lata 80. stały pod znakiem postmodernizmu. Literatura stała się niezrozumiała przy jednoczesnej dużej świadomości formy u autorów. Znakiem rozpoznawczym tego nurtu była debiutancka powieść Autisterna, 1979 (Autyści) Stiga Larssona (ur. 1955). Ważną rolę grała w tych czasach poezja. Godni wspomnienia są Tobias Berggren (ur. 1940), Katarina Frostenson (ur. 1953), Ann Jäderlund (ur. 1955), Birgitta Lillpers (ur. 1958).
Lars Norén dzięki swojemu dramatowi rodzinnemu Modet att döda (Odwaga, by zabić) z roku 1980 stał się najbardziej znaczącym dramaturgiem lat osiemdziesiątych i pozycję tę umocnił jeszcze w latach 90.
Jednocześnie pozycję swoją zachowała epicka tradycja opowiadania, która znalazła wyraz w utworach Torgny'ego Lindgrena (ur. 1938) takich jak Droga wężowa na skale, 1982 (szw. Ormens väg på hälleberget) i Miód trzmiela, 1995 (szw. Hummelhonung); Pera Olova Enquista Wizyta królewskiego konsyliarza, 2000 (szw. Livläkarens besök); Kerstin Ekman w jej trylogii Vargskinnet (Wilcza skóra) z końca lat 90.; Görana Tunströma Berömda män som varit i Sunne, 1998 (Słynni mężczyźni w Sunne). W latach 80. swoje powieści zaczyna wydawać wcześniej znana już poetka Agneta Pleijel (ur. 1940), godna uwagi jest jej powieść Zima w Sztokholmie (szw. En vinter i Stockholm, 1997). Literatura konfesyjna uprawiana była w powieściach Cariny Rydberg (ur. 1962), po polsku ukazała się jej książka Za krawędzią nocy, 1990 (szw. Osalig ande).
Poezja w latach 90. skłoniła się bardziej ku codzienności i wnętrzu człowieka. Warto wspomnieć takich autorów jak Göran Greider (ur. 1959) czy Inger Edelfeldt (ur. 1956).
[edytuj] Czasopisma literackie i krytyka literacka
Krytyka literacka wiąże się nierozerwalnie z istnieniem czasopism stawiających w polu swego zainteresowania literaturę. Pierwszym czasopismem szwedzkim o wyraźnie literackim profilu było Then swänska Argus prowadzone przez Olofa von Dalina. Jednak nie prowadziło ono bezpośrednio żadnej znaczącej działalności krytycznoliterackiej. Dopiero napięcie między twórcami zgromadzonymi wokół dworu Gustawa III a niezależnymi klasycystami końca XVIII wieku oraz wzrastająca siła prądów przedromantycznych stworzyły przestrzeń do dyskursu krytycznoliterackiego. Pierwszym ważnym krytykiem literackim był Johan Henric Kellgren, który publikował na łamach czasopisma Stockholms Posten. Na początku XIX wieku idee estetyczne i społeczne romantyzmu propagowane były przez pisma Polyfem i Phosphoros. Z kolei pod koniec lat 30. XIX wieku istotną rolę zaczęło odgrywać pismo o profilu ogólnym – Aftonbladet, które przygotowało grunt pod realistyczne prądy drugiej połowy tego wieku. Niewątpliwie najważniejszym krytykiem literackim tego stulecia był Oscar Levertin, którego eseje, głównie w dzienniku Svenska Dagbladet, kształtowały gusta literackie Szwedów w końcu XIX i na początku XX wieku. Spośród plejady krytyków XX wieku warto wymienić Olofa Lagerkrantza, który miał silny wpływ na rozwój literatury społecznie zaangażowanej od lat 50. po lata 70. XX wieku.
Spośród współcześnie działających krytyków warto wymienić Knuta Ahnlunda, który ostro krytykował nagrodzenie Elfriede Jelinek Nagrodą Nobla, Pera Wästberga, który kierował rubryką literacką w jednym z najważniejszych szwedzkich dzienników Dagens Nyheter w latach 1976-82. Do wartych uwagi współczesnych czasopism literackich należą m.in.: 00tal, Komma, Kritiker, Lyrikvännen, Ordinär, Ordkonst, Ponton, Res Publica.
[edytuj] Literatura kryminalna
Do II wojny światowej szwedzka literatura kryminalna była pod silnym wpływem utworów z zagranicy. Dopiero potem literatura ta zaczęła nabierać unikalnego szwedzkiego kolorytu i charakteru. W latach 60. XX w. pojawiła się Maj Sjöwall (ur. 1935) ze swoim mężem Perem Wahlöö (1926-75), którzy wspólnie stworzyli odnoszący sukcesy na arenie międzynarodowej cykl powieści om ett brott (o przestępstwie). Ich powieści dodatkowo miały znaczący polityczny wymiar. Później pojawiło się jeszcze wielu pisarzy tworzących powieści kryminalne. Wśród nich istotne miejsce zajmuje Henning Mankell (ur. 1948), którego utwory rozgrywają się na terenie Skanii, i Håkan Nesser lokujący akcję swych powieści w nieokreślonym kraju.
W końcu lat 90. XX wieku, po debiucie Lizy Marklund w Szwecji pojawiła się wyraźna grupa pisarek, które tworzą powieści kryminalistyczne z kobietami w roli głównej (szw. kvinnliga deckarförfattare). Autorkami są kobiety o ustalonych już, zazwyczaj nieliterackich, karierach i wykształceniu. Najważniejszymi (oceniając po listach sprzedaży książek) i najbardziej typowymi przedstawicielkami są Liza Marklund (dziennikarka), Camilla Läckberg (ekonomistka), Helene Tursten (dentystka) i Åsa Larsson (prawniczka). Tendencja ta wpisuje się w szersze zjawisko rozpoznawalne w całej Skandynawii określane przez duńskich krytyków mianem femikrimi – kryminał feministyczny. Jego pojawienie się wynika z faktu, że populacja osób czytających kryminały jest równo rozdzielona między obie płcie, a występuje znaczna nadreprezentacja mężczyzn wśród autorów. W związku z tym podobne zjawiska pojawiają się także w innych literaturach, np. w USA.[1]
[edytuj] Literatura dla dzieci
Pierwszy okres rozkwitu szwedzkiej literatury dla dzieci i młodzieży przypada na lata wokół roku 1900. Na grunt szwedzki książeczki obrazkowe wprowadziła Elsa Beskow (1874-1953). Pozostali aktywni na początku XX wieku autorzy to Anna Maria Roos (1862-1938) i Ivar Arosenius (1878-1909). W 1910 Selma Lagerlöf wydała Cudowną podróż. W roku 1945 przełomową książką Pippi Pończoszanka (szw. Pippi Långstrump) zabłysł talent, znanej na skalę międzynarodową i powszechnie lubianej, Astrid Lindgren (1907-2002). Dzięki Pippi Pończoszance, w której bohaterka przeciwstawia się wszelkim konwencjom i autorytetom, autorka wyzwoliła literaturę dziecięcą z ciężaru jednostronnego moralizatorstwa. Astrid Lindgren zdołała także uchwycić w swoich utworach egzystencjalne pytania: o życie i śmierć – w Bracia Lwie Serce (szw. Bröderna Lejonhjärta, 1973), o odwagę i strach – w Mio, mój Mio (Mio, min Mio, 1954), o konflikt pokoleń – w Ronja, córka zbójnika (Ronja Rövardotter, 1981) oraz o bardzo wiele innych kwestii ze świata ludzi dorosłych.
Do pojawiających się w następnych dziesięcioleciach nowatorów literatury dziecięcej zaliczają się jeszcze Maria Gripe (ur. 1923), Gunnel Linde (ur. 1924), Inger Sandberg (ur. 1930) wraz z Lasse Sandberg (ur. 1924), Barbro Lindgren (ur. 1937) wraz z Evą Eriksson (ur. 1949), Lena Anderson (ur. 1939), Ulf Stark (ur. 1944), Anna-Clara Tidholm (ur. 1946) oraz Sven Nordqvist (ur. 1946).
Znaczącym przedstawicielem szwedzkojęzycznej literatury dla dzieci jest też znana na całym świecie ze swego cyklu o Muminkach Finka Tove Jansson (1914-2001). Jej ciepłe, głębokie, filozoficznie opowiadania są czytane przez dzieci i przez dorosłych.
[edytuj] Szwedzcy laureaci literackiej nagrody Nobla
Szwecja zajmuje piąte (razem z Włochami) miejsce pod względem liczby autorów, którzy otrzymali literacką Nagrodę Nobla.
- Selma Lagerlöf 1909
- Verner von Heidenstam 1916
- Erik Axel Karlfeldt 1931 (pośmiertnie)
- Pär Lagerkvist 1951
- Eyvind Johnson 1974 (wspólnie z Harrym Martinsonem)
- Harry Martinson 1974 (wspólnie z Eyvindem Johnsonem)
[edytuj] Listy związane z literaturą szwedzką
- Lista pisarzy szwedzkojęzycznych
- Lista szwedzkich nagród literackich
- Lista szwedzkich czasopism literackich
[edytuj] Przypisy
[edytuj] Bibliografia
[edytuj] Źródła
- Artykuł z niemieckojęzycznej Wikipedii Schwedische Literatur
- Hieronim Chojnacki, Szwedzka literatura piękna w Polsce 1939-1996, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2003, ISBN 83-7326-146-X
- Alrik Gustafson, A History of Swedish Literature, University of Minnesota Press, Minneapolis 1961, ISBN 0-8166-0236-0
- Pia Huss, Katta Nordenfalk, Szwedzka kultura dziecięca, Instytut Szwedzki, Sierpień 2002, tłum. Halina Thylwe
- Anneli Jordahl, Literatura szwedzka XX wieku, Instytut Szwedzki, Marzec 2002, tłum. Halina Thylwe
[edytuj] Inne pozycje
- Z. Ciesielski, Historia literatury szwedzkiej, Wrocław-Warszawa-Kraków 1990
- R. K. Nitschke, Z. Ciesielski, Literatura szwedzka, w: Dzieje literatur europejskich, t. II, cz. 2, Warszawa 1983, s. 225-314
- Słownik pisarzy skandynawskich pod red. Z. Ciesielskiego, Warszawa 1991.
[edytuj] Linki zewnętrzne
