Historia Karelii
Z Wikipedii
Ten artykuł jest częścią artykułu o Karelii, jednak z przyczyn technicznych został z niego wyodrębniony.
Spis treści |
[edytuj] Prehistoria
Zasiedlanie obszaru dzisiejszej Karelii rozpoczęło się w VII-VI tys. p.n.e. Głównymi zajęciami ówczesnych mieszkańców było myślistwo i rybołówstwo. Kultury tych ludów, których przynależność etniczna nie jest znana, pozostawiły po sobie zabytki, m.in. w postaci petroglifów. Od ok. 1500 roku p.n.e. zaczeto obrabiać brąz, a w połowie I tys. p.n.e. na terenach kraju rozpoczęto produkcję żelaza z lokalnych złóż. Obszary kraju zamieszkiwały wówczas plemiona ugrofińskie - przodkowie dzisiejszych Karelów (na większości terytorium), Wepsów (w pobliżu jezior Ładoga i Onega), oraz Lapończyków (na północy). W początku II tys. p.n.e. część Karelów zasiedliła tereny położone w pobliżu Zatoki Botnickiej i Morza Białego.
[edytuj] Źródła pisane
Pierwsze pisemne wzmianki o obszarze i ludach zamieszkujących tereny dzisiejszej Karelii pochodzą z VI w. n.e. W księdze Jordan O pochodzeniu i historii Gotów. Wśród narodów pokonanych przez wodza gockiego Germanaricha wymieniono także lud o nazwie «Thiudos in Aunxis», które to miano obecnie rozszyfrowuje się jako Czudowie Ołonieccy (w języku karelskim miasto Ołoniec nosi nazwę Anus, a w fińskim – Aunus). Zdaniem badaczy wyliczenie narodów znajdujące się w tej księdze jest jednak jeszcze starsze i zostało przez Jordana przepisane z dokumentu, który nie dotrwał do naszych czasów.
Inna, relatywnie wczesna pisemna wzmianka o Karelach pochodzi z końca VII w. i dotyczy władcy duńskiego (lub gockiego) - Ivara Vidfamme, który poniósł klęskę i zginął w bitwie w niezidentyfikowanej miejscowości nazywanej Karelskie Zalewy (prawdopodobnie nazwa ta nawiązuje do rozpowszechnionego na Przesmyku Karelskim typu wybrzeża). Zdarzenie to zostało opisane w Gesta Danorum oraz w Sadze o Inglingach.
Natomiast pierwsze pisemne wzmianki o innym z plemion, które złożyło się na powstanie współczesnej narodowości karelskiej - Ludynkach pochodzą z napisanej w latach 921-922 księgi muzułmańskiego podróżnika Ahmeda ibn Fadlana, w której opisuje on m.in. lud o nazwie Luud-aana, pod którą to nazwą kryje się południowy odłam dzisiejszych Karelów – Ludynkowie.
[edytuj] Średniowiecze
W następnych wiekach wpływy kultury słowiańskiej nasiliły się, a od XI wieku Karelia znalazła się w w strefie wpływów Rusi Kijowskiej. W okresie tym Karelowie utrzymywali ożywione kontakty handlowe nie tylko ze Słowianami, ale także z Normanami i Bułgarami Nadwołżańskimi. W owym czasie Karelowie zasiedlali jedynie południową i środkową część dzisiejszej Karelii; na północy, na ok. 1/4 obszaru kraju dominowali Kvenowie, ludność fińska zamieszkująca rejon Kainuu i obszary położone nad Zatoką Botnicką. Po rozpadzie Rusi Kijowskiej, w 1227 roku Karelia stała się częścią Republiki Nowogrodzkiej. Początkowo, do lat 70. XIII w. była to zależność o charakterze lennym, a w latach następnych kraj bezpośrednio wszedł w skład państwa nowogrodzkiego.
W owym czasie główną dzielnicę kraju, o największym zaludnieniu i najbardziej rozwiniętą gospodarczo stanowiła południowo-zachodnia część Karelii, zwłaszcza Przesmyk Karelski, który skupiał prawdopodobnie blisko połowę całej karelskiej populacji. Obszary te dzisiaj w dużej mierze pozostająca poza granicami republiki. Ówczesnym centrum plemiennym (a potem administracyjnym) był gród Korjala - obecnie to miasto Prioziorsk, poza granicami Karelii, w obwodzie leningradzkim.
W 1227 książę nowogrodzki, Włodzimierz Wsiewołodowicz schrystianizował Karelów, a wkrótce potem prawosławie przyjęli także Wepsowie.
Prawosławni mieszkańcy Karelii walczyli wspólnie z Nowogrodzianami przeciw niemieckim i szwedzkim próbom ekspansji w rejonie Morza Bałtyckiego. Mimo to w końcu XIII w. Szwedzi opanowali część ziem w południo-zachodniej Karelii, w rejonie Przesmyku Karelskiego, gdzie założyli twierdzę Wyborg (1293 r.). Ten stan rzeczy został usankcjonowany przez pokój w Pahkinasaari w 1323 r.
W okresie zależności Karelów od Nowogrodu społeczeństwo przeszło od opisywanej we wspólnym dla Finów i Karelów eposie Kalewala wspólnoty plemiennej o charakterze rodowym, do feudalizmu. W tym czasie także uformowała się ostatecznie narodowość karelska.
[edytuj] W składzie państwa rosyjskiego
W 1478 r. Karelia wraz z innymi ziemiami dotychczas wchodzącymi w skład Nowogrodu weszła w skład państwa rosyjskiego.
W okresie następnym karelscy chłopi popadli w zależność pańszczyźnianą. Pewnym ewenementem było, iż najczęściej panem feudalnym byli nie rosyjscy możni, lecz klasztory prawosławne.
W końcu XVI w. ponownie rozpoczęła się szwedzka ekspansja w na ziemie Karelii. W 1581 Szwedzi zdobyli Korielę i zajęli cały Przesmyk Karelski, a także pewne inne obszary, na których pozostawali do roku 1595 r., kiedy to ziemie te odzyskała Rosja. Jednak już po 16 latach, w 1611 r. po sześciomiesięcznym oblężeniu twierdza Koriela padła ponownie. W traktacie pokojowym z 1617 r. zwanym pokojem stołbowskim Rosja zmuszona była odstąpić Szwecji całość ziem Przesmyku Karelskiego a także część pewne inne obszary, co pociągnęło za sobą przesiedlenia dużej liczby Karelów na terytorium państwa rosyjskiego. Szacuje się, iż swoje domy opuściło około połowy wszystkich Karelów. Przesiedleńcy osiedlali się w rejonach przyległych do Karelii, lub w centralnej Rosji. Największa ich liczba (25.000-30.000 osób) osiadła w rejonie Tweru, gdzie wykształciła się z nich grupa etniczna tzw. twerskich Karelów (populacja ta w okresie międzywojennym była liczniejsza, niż populacja Karelów w Karelii, co świadczy o skali migracji z początku XVII wieku).
W 1649 r. założono nowe centrum administracyjno-handlowe Karelii - twierdzę Ołoniec, któa zastąpiła znajdującą się w rękach szwedzkich Korielę (noszącą wówczas szwedzką nazwę Kexholm). W XVII w. nastąpił znaczny rozwój hutnictwa żelaza na terenie kraju.
W 1710 r. car Piotr I pokonał Szwedów w rejonie Przesmyku Karelskiego i zajął historyczny karelskie ziemie w tej części kraju, zaś na mocy traktatu pokojowego z Nystad w 1721 r. formalnie przyłączył do Rosji pozostającą dotychczas w rękach szwedzkich południowo-zachodnią Karelię.
W XVIII w. większość terytorium Karelii wchodziło w skład najpierw guberni petersburskiej, następnie nowogrodzkiej, a od 1784 r. - guberni Ołonieckiej (z centrum w Pietrozawodsku). Pozostała część znajdowała się w składzie guberni wyborskiej i archangielskiej.
Po opanowaniu przez w Rosję szwedzkiej Finlandii i utworzeniu w 1809 r. Wielkiego Księstwa Finlandii - autonomicznej prowincji Cesarstwa Rosyjskiego włączono w jego skład tereny północnej części Przesmyka Karelskiego oraz pewne obszary na północ od niego, pozostające dotąd w bezpośredniej władzy Rosji. Ziemie te, od czasu exodusu Karelów z początku XVII w. zamieszkane były w większości przez Finów, osiadłych na częściowo wyludnionych terenach.
Od 2. połowy XVIII w południowej Karelii, w pobliżu nowej rosyjskiej stolicy - Sankt Petersburga feudalizm zaczął stopniowo przechodzić w kapitalizm. Kraj zaczął powoli rozwijać się, do czego przyczynił się ożywiony handel. W tym okresie pojawiła się grupa ludzi pracujących w przemyśle, głównie górniczym, nazwana później klasą robotniczą, jej liczebność była jednak niewielka (w 1897 r. ok. 3.000 osób na 215.000 mieszkańców Karelii). Rozwój nasilił się zwłaszcza po zniesieniu pańszczyzny w 1861 r. Karelia stała się ważnym ogniwem europejskiego handlu drewnem. Od lat 60. i 70. Po jeziorze Onega i Morzu Białym zaczęły regularnie kursować parowce, niedługo potem zaczęto w kraju budować linie kolejowe.
[edytuj] Okres radziecki
Władza radziecka ustanowiła się w Karelii w listopadzie 1917 r. - kwietniu 1918 r. Od wiosny 1918 r. ziemie Karelii, dotąd znajdujące się na uboczu wojny, stały się areną walk pomiędzy Armią Czerwoną a oddziałami białogwardyjskimi i zagraniczną interwencją. Do lata 1919 r. komuniści zostali wyparci z części terytorium kraju, które opanowały wojska krajów Ententy oraz Finowie. Ci ostatni zajęli ziemie przyległe do ich nowopowstałego państwa. W 1918 r. w północnej części Karelii, w Uchcie (dzisiejsza Kalewała), proklamowane zostało niepodległe państwo karelskie. W wyniku intensywnych walk do marca 1920 r. Rosjanie odzyskali większość utraconych terenów na południu, wypierając interwentów i Finów, zaś do 1922 r. ostatecznie zlikwidowali Republikę w Uchcie.
W październiku 1921 r. w północno-zachodniej części kraju miało miejsce powstanie chłopskie, spowodowane brakiem żywności i zmuszaniem chłopów do pracy. Mimo pomocy ze strony Finlandii powstanie zostało stłumione.
Po zawarciu pokoju pomiędzy Rosją Radziecką a Finlandią po stronie fińskiej pozostały niewielkie skrawki historycznej Karelii, głównie w rejonie Leningradu.
8 czerwca 1920 r. na zamieszkanych przez Karelów ziemiach guberni archangielskiej i ołonieckiej utworzono autonomiczną jednostkę administracyjną - Karelską Komunę Pracy.
25 lipca 1923 r. Karelska Komuna Pracy została przekształcona w Karelską Autonomiczną Socjalistyczną Republikę Radziecką pozostającą w składzie Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej.
W latach 20. i 30. w Karelii miał miejsce masowy proces industrializacyjny. Od podstaw zbudowano wiele gałęzi przemysłu: celulozowo-papierniczy, meblowy, górniczy, energetyczny. Ubocznym celem jaki przyświecał komunistom w działaniach zmierzających do uprzemysłowienia Republiki było wykształcenie w kraju licznej klasy robotniczej.
W okresie komunistycznym w Karelii, oprócz fabryk powstawały także łagry. Praca więźniów GUŁagu była ważnym czynnikiem wpływającym na rozwój kraju, m.in. doprowadziła do zbudowania w Karelii Kanału Białomorsko-Bałtyckiego. W 1940 r. więźniowie dostarczali np. 50% całości pozyskiwanego w kraju drewna.
W latach 1929-1933 w kraju przeprowadzona została przymusowa kolektywizacja.
Także w latach 30. ludność republiki, podobnie jak ludność innych część ZSRR dotknęły masowe represje stalinowskie. Podobnie jak w całym Związku Radzieckim prześladowano prawdziwych i domniemanych wrogów władzy radzieckiej, niezależnie od ich narodowości, a ponadto szczególnie nasilone represje zastosowano wobec żyjących w Karelii Finów. Finowie byli masowo wysiedlani na Syberię, a język fiński był eliminowany z życia publicznego (m.in. fińskojęzyczny napis z nazwą Karelskiej ASRR został usunięty z flagi tej republiki). W wyniku tych działań spośród 15.000 przedstawicieli tej narodowości zamieszkujących Karelię w 1934 r., w pięć lat później pozostało zaledwie ok. 8000.
.jpg/150px-Coat_of_arms_of_the_Karelo-Finnish_SSR_(1940-1956).jpg)
1. Karelska ASRR w latach 1923-1940 - kolor ciemnozielony
2. Karelo-Fińska SRR w latach 1940-1945 - kolor ciemnozielony, jasnozielony i fioletowy -(kolory jasnozielony i różowy - ziemie uzyskane od Finlandii po wojnie zimowej)
3. Karelo-Fińska SRR w latach 1945-1956 i Karelska ASRR (1956 - 1991) - kolory ciemnozielony i jasnozielony (kolor różowy - obszary wcielone do Rosyjskiej FSRR po II wojnie światowej)
W listopadzie 1939 roku między ZSRR a Finlandią wybuchła tzw. wojna zimowa. Jej celem było opanowanie Finlandii przez Związek Radziecki i ustanowienie w niej władzy radzieckiej. Zdecydowany opór Finów w połączeniu z nieudolnością radzieckiego dowództwa uniemożliwiły zrealizowanie tego celu, ostatecznie jednak rosyjska przewaga liczebna spowodowała, iż przełamali oni tzw. linię Mannerheima i zdobyli Wyborg. Finowie byli zmuszeni podpisać traktat pokojowy, na mocy którego większość ziem fińskiej Karelii przeszłą w ręce ZSRR. Tereny te były zrujnowane przez działania wojenne, a ponadto część pozostałego majątku narodowego przeniesiono do Finlandii. Zamieszkująca przekazane ZSRR obszary ludność w zdecydowanej większości (ok. 420 tys.osób) opuściła domy, repatriując się do Finlandii.
Po wojnie radziecko-fińskiej, 31 marca 1940 r. Karelska Autonomiczna Socjalistyczna Republika Radziecka została powiększona o pewne odebrane Finlandii tereny i przekształcona w Karelo-Fińską Socjalistyczną Republikę Radziecką będącą 16. republiką związkową w składzie ZSRR. Przekształcenie Karelskiej ASRR w Karelo-Fińską SRR miało być kolejnym krokiem w kierunku zamierzanej aneksji Finlandii.
Po niemiecki ataku na Związek Radziecki (1941 r.) znaczna część kraju została zajęta wojska niemieckie i sprzymierzonych z nimi Finów (tzw. wojna kontynuacyjna).
Armia Czerwona do końca czerwca 1944 odzyskała utracone terytoria. W wyniku działań wojennych gospodarka Karelii znacznie ucierpiała, kraj poniósł także duże straty w ludziach.
Okres powojenny to czas odbudowy i rozwoju kraju, ale zarazem nasilonego osadnictwa, głównie rosyjskiego, w mniejszym stopniu ukraińskiego i białoruskiego, które powodowało systematyczny spadek udziału procentowego Karelów populacji kraju.
16 lipca 1956, po ostatecznej rezygnacji z planów aneksji Finlandii ponownie zmieniono status republiki, powracając do stanu sprzed 1940 r. tj. Karelo-Fińska SRR została włączona do Rosyjskiej FSRR jako Karelska ASRR.
[edytuj] Okres poradziecki
9 sierpnia 1990 r. w warunkach narastającego kryzysu ZSRR Rada Najwyższa Karelii przyjęła deklarację o suwerenności. Nie miała ona jednak znaczenia prawnego; z punktu widzenia prawa ZSRR możliwość secesji miały jedynie republiki związkowe. 13 listopada 1991 zmieniono oficjalną nazwę kraju - odtąd nazywa się on Republika Karelii (lub Republika Karelia). 31 marca 1992 r. władze Karelii zawarły porozumienie, na mocy którego kraj stał się pełnoprawnym podmiotem Federacji Rosyjskiej. Rozpoczął się proces demokratyzacji i budowania zrębów gospodarki rynkowej.
W 1991 r. do Karelii przyłączono fragment historycznych ziem tego kraju dotychczas wchodzących w skład obwodu leningradzkiego. Odtąd rosyjska Republika Karelia zajmuje ponad 90% terytorium historycznej krainy Karelii.
12 lutego 2001 została uchwalona Konstytucja Karelii.
Pod względem gospodarczym po rozpadzie Związku Radzieckiego Karelię, jak większość innych ziem dawniej wchodzących w skład tego państwa, dotknął głęboki kryzys ekonomiczny, którego nie udało się przezwyciężyć do dnia dzisiejszego. W wyniku spowodowanej kryzysem migracji ludności w latach 1992-2006 populacja Karelii zmniejszyła się o 1/8.
W 2007 były wiceminister spraw zagranicznych Rosji Andriej Fiodorow ogłosił, że grupa doradców prezydenta Borysa Jelcyna rozważała sprzedanie Finlandii Karelii. W 1992 Rosjanie wycenili Karelię na 15 miliardów dolarów. Pieniądze te miały załatać dziury w budżecie Federacji Rosyjskiej. Do transakcji nie doszło, a fińscy przywódcy z tamtych lat dementują ten fakt i zarzekają się, że nie dostali żadnej propozycji zakupu. W Finlandii sprawa Karelii to temat tabu, na którym nikt nie próbuje zbijać kapitału politycznego. Mimo że 1/3 Finów popiera powrót kresów do macierzy, to kolejne rządy w Helsinkach, w imię dobrych stosunków z Moskwą dyplomatycznie unikają rewizji traktatu pokojowego z Rosją.[1]
[edytuj] Zobacz też
- rosyjska republika Karelia
- historyczna kraina Karelia
- historia godła Karelii
- historia karelskiej flagi
- Wojna radziecko-fińska 1939-1940 (tzw. wojna zimowa)
- Wojna radziecko-fińska 1941-1944 (tzw. wojna konstynuacyjna)
Przypisy
- ↑ Tygodnik Polityka, nr 37/2007 s. 7
