Historia Dzierzgonia
Z Wikipedii
 |
Ten artykuł wymaga dopracowania zgodnie z zaleceniami edycyjnymi. Należy w nim poprawić: Historia kończy się na 1466 roku. Po naprawieniu wszystkich błędów można usunąć tę wiadomość. |
Spis treści |
[edytuj] Dawne nazwy Dzierzgonia i ich pochodzenie
Historycznymi nazwami Dzierzgonia są Christburg i Kiszpork. Pierwsza forma jest pochodzenia niemieckiego, natomiast druga jest jej spolszczeniem.
Genezę nazwy Christburg kronikarz Piotr z Dusburga wywodził od rzekomego zdobycia grodziska pruskiego w Starym Dzierzgoniu przez Krzyżaków w Boże Narodzenie roku 1247 (Christburg- miasto Chrystusa). Większość historyków nie zgadza się jednak z tą wersją. Przyczyną jest fakt, iż w naszym kręgu kulturowym praktycznie nie używano w nazwach imienia twórcy chrześcijaństwa.
Najbardziej prawdopodobną wydaje się wersja podana przez historyka Maxa Toeppena. Wywodzi on nazwę Christburg od bogatego Prusa imieniem Kerse (prawdopodobnie mogło chodzić o całe podplemię). Forma Kerseburg lub Kirsburg z czasem ewoluowała w Christburg.
[edytuj] Początki (od zarania do 1234)
Początki osadnictwa na terenie dzisiejszego Dzierzgonia sięgają VI-IX wieku. Z tego też okresu pochodzą wykopane na terenie gminy znaleziska archeologiczne takie jak: urny popielnicowe, naczynia gliniane oraz ozdoby z brązu. Na tych terenach zamieszkiwało pruskie plemię Pomezanów. Obszary te były jak na ówczesne warunki dość gęsto zaludnione, świadczy o tym przewaga pól nad lasami. Prawdopodobnie już od X wieku nad rzeką Sirgune (w języku pruskim Zirgun- dzisiaj rzeka Dzierzgoń) istniała osada targowa.
W 997 roku do Prus w okolice Dzierzgonia udał się z misją chrystianizacyjną św. Wojciech. Wyprawa przyszłego świętego miała charakter pokojowy i z tego powodu nie towarzyszyli mu zbrojni, a jedynie Radzim Gaudenty i służący Bogusza, który prawdopodobnie znał język pruski. Wojciech ruszył do Prus łodzią z Gdańska. W owym czasie Żuławy były w dużym stopniu pokryte wodą, także Dzierzgoń miał bezpośredną styczność z Zalewem Wiślanym. Kontaktu z tubylcami nie można zaliczyć do udanych. Wędrowcom nakazano powrót, lecz gdy tego nie uczynili, Wojciech, jako przywódca, został ścięty. Do zdarzenia doszło w miejscu dziś identyfikowanym z wsią Święty Gaj.
[edytuj] W państwie krzyżackim (1234-1466)
[edytuj] Dzierzgoń przed lokacją
Na przełomie 1233 a 1234 roku na ziemie Pomezanów w okolice Dzierzgonia trafiają Krzyżacy, którzy prowadzili politykę podboju ziem pruskich. W 1234 roku stoczyli bitwę nad rzeką Dzierzgoń, w której pokonali Prusów. Po stronie zakonu walczyły liczne posiłki polskie m.in. książę Konrad mazowiecki. Po bitwie region znalazł się pod panowaniem krzyżackim, łącznie z pobliskim grodziskiem pruskim w Starym Dzierzgoniu, tam też zakon wybudował twierdzę. W 1242 roku wybuchło powstanie plemion pruskich, w czasie którego zostały zdobyte, przez Pomezan i Świętopełka, księcia pomorskiego (niedawnego sojusznika Krzyżaków), umocnienia w Starym Dzierzgoniu. Zakon warowni nie mógł odbić, więc mistrz krajowy Heinrich von Wida podjął decyzję o wybudowaniu nowego zamku nad rzeką Sirgune, któremu nadano nazwę Neu Christburg (Nowy Christburg). Zaledwie rok później doszło do zawarcia 7 lutego 1249 roku pokoju z Prusami (traktat dzierzgoński) w obecności legata papieskiego Jakuba z Leodium, późniejszego papieża Urbana IV. Prusacy zobowiązali się w traktacie do m.in. do odbudowy zniszczonych kościołów w Starym i Nowym Dzierzgoniu. Fakt ten świadczy o tym, iż osada w Dzierzgoniu musiała istnieć jeszcze przed zbrojnym zrywem ludności pruskiej. Początkowo Dzierzgoń istniał jako podgrodzie i najprawdopodobniej był otoczony palisadą. Osada pozbawiona większych umocnień często padała ofiarą najazdów, w czasie których ludność kryła się w zamku.
[edytuj] Komturia dzierzgońska (1239-1466)
Podstawową jednostką podziału państwa krzyżackiego była komturia, ona z kolei dzieliła się na komory. Komturstwo dzierzgońskie powstało już w 1239 roku. Jej granice sięgały Wisły, Pasłęki i Mazowsza, sąsiadowała z komturstwem malborskim i elbląskim. Na jej obszarze znajdowały się miasta Dzierzgoń, Miłomłyn, Zalewo, a także wioski w liczbie 172 (47 niemieckich, 45 pruskich, 80 pozostałych osad). W 1341 roku wraz z utworzeniem komturii ostródzkiej przez wielkiego mistrza Dietricha von Altenburg, uległa zmniejszeniu powierzchnia komturii dzierzgońskiej (do kolejnej zmiany doszło dopiero w 1454 roku). W nowym kształcie komturia miała 1240 km² i była podzielona na pięć komór (niem. Kammerämter):
| Nazwa polska | Nazwa niemiecka |
|---|---|
| Morany | Moreinen |
| brak odpowiednika | Kerschitten |
| Przezmark | Preussisch Markt |
| brak odpowiednika | Nehmen |
| Karpowo | Kerpen |
Każdy komtur dzierzgoński był jednocześnie wielkim szatnym zakonu. Rezydował w zamku dzierzgońskim, który został wybudowany w 1248 roku przez mistrza krajowego Heinricha von Wida. Nie jest znany dokładny wygląd zamku. Do dzisiaj zachował sie jedynie plac i elementy umocnień ziemnych, które mogą dać pogląd jedynie o dolnych jego partiach. Wiadomo, że zamek należał do najstarszych tego typu budowli krzyżackich w Prusach i do potężniejszych. W warowni mieszkało prawdopodobnie do dwudziestu zakonników oraz służba. Około 1429 roku siedziba konwentu dzierzgońskiego została przeniesiona do zamku przezmarskiego, natomiast sama komturia istniała aż do II pokoju toruńskiego, czyli do chwili kiedy miasto zostało przyłączone do Polski.
[edytuj] Akty lokacyjne
Pierwszy przywilej lokacyjny miasta Dzierzgonia datowany jest na 7 kwietnia 1288 roku i został nadany przez komtura dzierzgońskiego Helwiga von Goldbach. Do ważniejszych postanowień aktu należy przyznanie sołtysowi Bernardowi ziemi o łącznej powierzchni czterech łanów chełmińskich, prawo do sądzenia oraz pobieranie opłat sądowych z których trzecia część przypadała sołtysowi (reszta była zabierana przez zakon). Krzyżacy zachowali dla siebie prawo sądzenia ludności pruskiej mieszkającej poza miastem. Zapis świadczy o tym, iż w samym Dzierzgoniu istniała społeczność Pomezan[1]. Na mocy przywileju lokacyjnego miasto otrzymało 30 łanów chełmińskich[2]. Kolejny przywilej lokacyjny nadał pruski mistrz krajowy Meinchard von Querfurt w roku 1290. Nadane zostało miastu chełmińskie prawo sądowe, prawo do żeglugi rzeką Dzierzgoń i jeziorem Drużno oraz uprawnienia do połowu ryb.
Prawo chełmińskie nadane miastu zawiera wiele mankamentów[3]. Prawdopodobnie istniał już przed 1288 rokiem pierwotny przywilej lokacyjny, niezachowany lub w formie ustnej[4]
Kolejnym przywilejem dla miasta jest akt datowany na 11 czerwca 1316 roku, a wydał go komtur dzierzgoński Luther z Brunszwiku. W jego wyniku został przyśpieszony proces rozwoju Dzierzgonia. Zbudowano rzeźnię, słodownię, warzelnię piwa, piekarnię, wydano zezwolenie na założenie łaźni.
Ostatni przywilej lokacyjny został wydany przez wielkiego mistrza Ludwiga von Erlichshausena dnia 4 kwietnia 1451 roku i który to akt zastąpił dotychczas wydane. Do najważniejszych postanowień należą powiększenie obszaru gruntów miejskich do 71 łanów i 27 morgów, a także określenie sumy jaką musiało uiszczać miasto na rzecz zakonu (37 grzywien płatnych w gotówce i zbożu).
[edytuj] Bitwa pod Grunwaldem i okres do 1466 roku
15 lipca 1410 roku doszło do bitwy pod Grunwaldem, która okazała się bezsprzecznym zwycięstwem strony polsko-litewskiej. W starciu poległ komtur dzierzgoński Albrecht von Schwarzburg. Po bitwie wojska sprzymierzonych udały się w kierunku Malborka- stolicy państwa zakonnego. W drodze do celu król Władysław Jagiełło zatrzymał się w Dzierzgoniu. Do miasta wkroczył 22 lipca, zastając tam opustoszały zamek, z którego załoga krzyżacka uciekła w ostatniej chwili. Król wysłuchał mszy w kaplicy zamkowej (pod wezwaniem św. Krzysztofa). Kazał zabrać rzeźbę Madonny, którą przekazał do kościoła mariackiego w Sandomierzu. 24 lipca Jagiełło z wojskiem opuścił Dzierzgoń, gdzie zostawił małą załogę pod dowództwem Zbigniewa z Brzezia. Wkrótce owa grupa została pod naciskiem krzyżackim zmuszona do odwrotu. Wycofując się podpaliła twierdzę. Następny raz Jagiełło był w Dzierzgoniu 9 września 1414 roku podczas tzw. wojny głodowej, po raz kolejny zajmując opustoszałe miasto. Także tym razem w czasie ewakuacji wojska polskie podpaliły warownię. Po tych zniszczeniach zamek dzierzgoński nie odzyskał już w pełni swoich walorów obronnych, jego funkcję przejęła warownia w Przezmarku.
W czasie wojny trzynastoletniej Dzierzgoń pozostawał przez większość czasu w rękach krzyżackich. W pobliżu miasta dochodziło do walk, co negatywnie odbiło się na gospodarce i sytuacji ludności. Na mocy II pokoju toruńskiego Dzierzgoń wszedł w skład Królestwa Polskiego. Z oryginalnego tekstu można wyczytać oprócz nazwy miasta (łac. item oppidum et districtus Cristburg alias Drzgon), także nakaz zburzenia zamku dzierzgońskiego (co jednak nie zostało wykonane).
[edytuj] Okres polski (1466-1772)
[edytuj] W państwie pruskim i niemieckim (1772-1945)
[edytuj] Powrót do Polski, okres powojenny (od 1945)
Przypisy
- ↑ fakt ten jest o tyle niezwykły, iż na ogół ludność pruska nie zamieszkiwała miast państwa zakonnego
- ↑ około 504 hektarów
- ↑ na mocy aktów Dzierzgoń uzyskał nadwyraz mało ziemi. Funkcja sołtysa już istniała, co świadczy, iż jej powstanie miało miejsce wcześniej. Opis przyznanych miastu regaliów jest także skromny (połów ryb i transport rzeką). Dziwi także fakt szybkiego przyznania, zaraz po lokacji, księgi prawa chełmińskiego (co nie było w zwyczaju)
- ↑ Alojzy Szorc, Dzierzgoń od początku do dni naszych 1248-1998, Dzierzgoń 1998, str. 33.
